Σ’ αυτή την αναζήτηση, θα πάμε μαζί σε πολλούς ξεχασμένους ή και ‘άγνωστους’ τόπους της Μεσσηνίας, προσπαθώντας να ανιχνεύσουμε την ιστορία τους. Οι οχυρές θέσεις ήταν αναγκαίες σ’ όλες σχεδόν τις ιστορικές περιόδους. Η ανίχνευσή τους δίνει την ευκαιρία για ένα ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο, που έχει σαν κύριο στόχο του τη γνωριμία με τη μεσσηνιακή ενδοχώρα και την ιστορία της αφού η καταγραφή των οχυρώσεων μας οδηγεί φυσικά και στην αναζήτηση της ιστορικής συγκυρίας που τις γέννησε. Αυτά τα οχυρά θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε.
Ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους, την έκταση, τις χρήσεις αλλά και την περιοχή που αναπτύχθηκαν, αυτά διακρίνονται σε:
- οχυρωμένες ακροπόλεις
- οχυρωμένους οικισμούς ή πόλεις (φρούρια)
- κάστρα
- παρατηρητήρια, βίγλες ή βάρδιες
- οχυρωμένα μοναστήρια
- οχυρωμένα λιμάνια ή βραχονησίδες ( μπούρτζι)
- αυτόνομους πύργους
- απλά τείχη ή διατειχίσματα
- ταμπούρια
- φυσικά οχυρές θέσεις
- πυροβολεία
Η συλλογή στοιχείων από τη βιβλιογραφία αλλά και η φωτογραφική αποτύπωση των ιχνών αυτών των οχυρώσεων ήταν δύσκολη αλλά ήταν ο κύριος στόχος αυτής της καταγραφής. Ο σκοπός αυτής της προσπάθειας ήταν κυρίως η αναζήτηση και αποτύπωση των ιστορικών μνημείων στη σημερινή τους κατάσταση. Αυτό το υλικό, σαν ένα Corpus οχυρώσεων της Μεσσηνίας, θα μπορούσε να διευκολύνει μια μελλοντική, εκτεταμένη έρευνα για την αξιοποίηση των ιστορικών και πολιτισμικών θησαυρών της.
Αψυχες, συνήθως καλοδουλεμένες πέτρες και αγκωνάρια, που χρησιμοποιήθηκαν, ίσως πολλές φορές σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους, συνθέτουν το υλικό για το αιώνιο στήσιμο των φρουρίων, των κάστρων και των άλλων οχυρών. Εδώ θα πρέπει να διευκρινισθεί η διαφορά μεταξύ φρουρίου και κάστρου. Φρούριο είναι μια περιτειχισμένη για αμυντικούς λόγους οικιστική θέση ή και πόλη ενώ το κάστρο κλείνει μέσα του μόνο τον τοπικό άρχοντα και τη φρουρά του.
Εκτός από τα γνωστά φρούρια της Μεθώνης, του Παλιοναβαρίνου, του Νιόκαστρου, της Κορώνης αλλά και τα κάστρα της Καλαμάτας, της Κυπαρισσίας, της Ανδρούσας, της Ζαρνάτας και των οχυρώσεων της αρχαίας Μεσσήνης εδώ θα γνωρίσουμε και άλλες λιγότερο γνωστές ή και ξεχασμένες οχυρές θέσεις. Η Είρα, το Γρίζι, το Λαντζουνάτο, το κάστρο του Μαγγανιακού, το κάστρο της Δημάτρας ή Γρεμπενής, τα ταμπούρια στο Μανιάκι, τα καστέλια στα Βουνάρια, η ακρόπολη του Δεσύλλα, τα μικρά οχυρωμένα χωριά των τοπικών Φράγκων φεουδαρχών (casalia cum fortalicio), το συγκρότημα των πύργων της άνω Καρδαμύλης και της Λαγκάδας, το Αγριλόβουνο, η Μάλθη, οι βίγλες στο Μεμί της Κορώνης και στη Φοινικούντα, οι βάρδιες της αποσκιαδερής Μάνης θα γίνουν οι προορισμοί μας.
Καστρολογώντας, όπως θα έλεγε κι ο Φώτης Κόντογλου, κι όχι απλά γράφοντας για τα κάστρα. Επισκέψεις που απαιτούν επιμονή, λαχάνιασμα, πορεία σε ξασπρισμένα από τον ήλιο και τη βροχή βράχια, αλλά και αγάπη για την ανακάλυψη τόσων σιωπηλών μαρτύρων της Ιστορίας του τόπου μας. Ιδρώτας, κοπιώδης προσπάθεια και αναρρίχηση γιατί βλέπεις, τα κάστρα είναι συνήθως φτιαγμένα σε απόκρημνα και δύσβατα μέρη και όχι δίπλα σε δρόμους. Αγωνία και μερικές φορές, γιατί όχι, φόβος από την ερήμωση και τη σιωπή. Μια μυστηριακή σχέση αναπτύσσεται με κάθε οχυρό, ένα δέσιμο που σε κάνει να νοιώθεις ότι κάπου εδώ βρίσκονται οι πρόγονοι και οι ρίζες σου. Θρύλοι και τραγούδια που έχουν συνδεθεί με τα κάστρα αναφέρονται στην κατασκευή, τις μάχες και τις πολιορκίες τους αλλά καμιά φορά και στους αφέντες και κατακτητές τους.
Ατέλειωτο πάθος, δέος αλλά και επίμονη αναζήτηση για τη μοναδικότητα της σιγαλιάς μιας ξεχασμένης ακρόπολης που μόνο τα πουλιά μπορούν να σπάσουν. Το θρόισμα από το πέρασμα ενός φιδιού και ο συριγμός από το μικρό ανασηκωμένο κεφάλι του, έρχονται να σου τεντώσουν τα νεύρα σαν χορδές. Μικρές σαύρες σε συντροφεύουν, κοιτώντας σε πάνω από τις ακίνητες για αιώνες πέτρες. Πατώντας στα αχνάρια του Buchon και του Puaux, της Αθηνάς Ταρσούλη και του Φώτη Κόντογλου, του Παυσανία και του Στράβωνα, του Nattan Valmin και του Antoine Bon αλλά και πολλών άλλων περιηγητών προσπαθείς να φθάσεις σε κάθε ξεχασμένη άκρη ή κορυφή της μεσσηνιακής γης. Το παλιό και χαμένο μεγαλείο στους λησμονημένους τόπους περιμένει κάποια ανάλαφρα βήματα για να ξανάρθει στο προσκήνιο και να δώσει πάλι λάμψη στο σημερινό βιαστικό κι ανήσυχο επισκέπτη.
Η μικρή σχετικά βιβλιογραφία, κυρίως για τις λιγότερο γνωστές οχυρές θέσεις, στάθηκε πολύτιμος αρωγός στην αναζήτηση πηγών αλλά και τεκμηρίων για τους τόπους που γράφτηκε η ιστορία της Μεσσηνίας. Πολλές φορές, η αναφορά των πηγών σε κάποια από τα οχυρά της Φραγκοκρατίας είναι έμμεση. Η επίσκεψη στα χαλάσματα δεν μπορεί από μόνη της να προσφέρει πολλά για τη χρονολόγηση και τη χρήση τους. Η προσπάθεια όμως της τεκμηρίωσης, μέσα από παλιά και δυσεύρετα κείμενα, έφερε στην επιφάνεια κι άλλα σχεδόν άγνωστα ή και χαμένα στο χρόνο οχυρά. Έτσι η βιβλιογραφία έγινε ένας οδηγός για την αναζήτηση μικρών κάστρων και οχυρών που χάνονται στο πέρασμα του χρόνου. Πολύτιμες πηγές ήταν τα ‘Μεσσηνιακά’ του Παυσανία, το ‘the castles of the Morea’ του Kevin Andrews, το ‘La Morée franque’ του Antoine Bon, το ‘Χρονικόν’ του βυζαντινού Γεωργίου Σφραντζή καθώς και οι απογραφικοί πίνακες στο ‘Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου 13ος – 18ος αιώνας’ του Β. Παναγιωτόπουλου.
Τα κάστρα αγαπήθηκαν και μισήθηκαν, γκρεμίστηκαν ή σώθηκαν, τα οχυρά έπεσαν κάτω από το χρόνο. Το μόνο ‘κάστρο’ όμως που αντέχει στο πέρασμα του χρόνου, είναι η γλώσσα. Το ισχυρότερο οχυρό είναι η γνώση. Αξίες που δεν κατάλαβαν και δεν σεβάστηκαν όλοι αυτοί, που όπως λέει ο Ελύτης, ήρθαν εδώ ‘ντυμένοι φίλοι’ και με το ‘γεωμέτρη και τον οικιστή τα παμπάλαια δώρα προσφέροντας’. Αλλά ‘το χώμα δεν έδεσε ποτέ με τη φτέρνα τους’. Γιατί η γνώση οχύρωσε τον τόπο, ξεπέρασε κάθε κατακτητή κι επιβουλή.
Στηριγμένα στην Ιστορία αλλά και στο παράστημά τους, τα κάστρα, τα φρούρια αλλά και τα μικρά οχυρά θα στέκονται πάντοτε εδώ σα ζωντανοί θρύλοι, θυμίζοντάς μας ‘τους φίλους και τους εχθρούς’, για να δίνουν και πάλι πνοή στον τόπο που τα γέννησε.
Στην “Ελευθερία Σαββατοκύριακο”: Το κάστρο της Δημάτρας ή Γρεμπενής
