Ταπεινοί, ξεχασμένοι διαβάτες της ιστορίας των κατασκευών, τα παλαιά γεφύρια εξακολουθούν να αποτελούν σημαντικά τοπόσημα στην ελληνική ύπαιθρο, χαρακτηριστικά μνημεία της χώρας μας. Η παρουσία τους προκαλεί συγκινήσεις και γεννά συναισθήματα κατά κανόνα νοσταλγικά, για την απώλεια γενικά του νεοελληνικού πολιτισμού μας.
Ενσωματωμένα στο φυσικό και σπανιότερα στο αστικό περιβάλλον, τα ζεύγματα αυτά δεν αποτελούν απλώς κατασκευές αναγκαίες για τη διάβαση ανθρώπων και ζώων πάνω από αφρισμένους χείμαρρους και ορμητικά ποτάμια, αλλά ταυτόχρονα αναπόσπαστα στοιχεία του παραδοσιακού μας πολιτισμού. Κι όταν μιλάμε για παράδοση, δεν εννοούμε πια μόνο τον τρόπο -για παράδειγμα- δουλειάς που παραδίδεται από γενιά σε γενιά: Εννοούμε μια συνείδηση του συνόλου του παρελθόντος (αρχαίου και νεότερου) μέσα στο παρόν. Είναι αυτό που άλλοι ονομάζουν συνειδητή ιστορική μνήμη.
Η ιστορική μνήμη είναι καθολικό φαινόμενο. Με πολλούς και διάφορους τρόπους τα περασμένα ζούνε μέσα στα τωρινά και το σήμερα παίρνει ζωή από το χτες. Η επιβίωσή τους δεν είναι συνειδητή, είναι άμεση μετάγγιση μορφών ζωής από στόμα σε στόμα, από πατέρα σε παιδί, από γενιά σε γενιά. Το χτες ζει οργανικά μετουσιωμένο μέσα στο σήμερα. Το παλιό, το παραδοσιακό, υψώνεται σαν πρότυπο και επηρεάζει καθοδηγητικά το παρόν.
ΜΥΘΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΠΟΥ ΧΑΝΟΝΤΑΙ
Τόσο η κατασκευή όσο και η χρήση των γεφυριών συνοδεύονται συχνά από λαϊκές αφηγήσεις, δεισιδαιμονίες, μύθους και θρύλους, για φημισμένους μαστόρους και πανέμορφες κυράδες. Το λαϊκό προφορικό αυτό απόθεμα, κομμάτι της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς μας, άρρηκτα δεμένο με την υλική υπόσταση των γεφυριών, είναι που κάνει τη διαφορά και αναδεικνύει τις μοναδικές αυτές χειροποίητες κατασκευές σε έργα τέχνης, σε μνημεία που ζητούν σήμερα απεγνωσμένα την προστασία μας.
Μολονότι σ' εμάς η βιομηχανική εποχή άρχισε καθυστερημένα μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, και ο παραδοσιακός πολιτισμός θα μπορούσε θεωρητικά να συνεχίζεται, εντούτοις οι αλλοιώσεις στο φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, στον οικονομικό, τον κοινωνικό και τον ιδεολογικό τομέα, ήταν ραγδαίες και συνεχίζονται με ρυθμό επιταχυνόμενο. Η αγωνία για την απώλεια της πολιτιστικής κληρονομιάς, της παράδοσης στο σύνολό της, και το συναίσθημα ευθύνης για τη μελέτη, την προστασία και τη διαφύλαξη των επιτευγμάτων του ανθρώπου και του περιβάλλοντος, έχουν φτάσει πια σε οριακό σημείο.
ΕΝΑ ΓΕΦΥΡΙ 24 ΑΙΩΝΩΝ...
Το γεφύρι της Μαυροζούμαινας με τα εννέα τόξα του αποτελεί χαρακτηριστικό και μοναδικό παράδειγμα τριπλής γέφυρας με μακραίωνη ιστορία, η κατασκευή της οποίας συνδέεται με την αρχόντισσα κυρά Μαυροζούμαινα, που δεν γνωρίζουμε αν το τέλος της ήταν αίσιο ή τραγικό όπως στην περίπτωση του φημισμένου γεφυριού της Αρτας.
Η πρώτη οικοδομική φάση του γεφυριού της Μαυροζούμαινας με το εκφορικά κτισμένο τόξο ανάγεται στα χρόνια του Επαμεινώνδα. Κτίστηκε, όπως φαίνεται, ταυτόχρονα με την ίδρυση της νέας πρωτεύουσας Μεσσήνης το 369 π.Χ. Επισκευάζεται έκτοτε συνεχώς, και κυρίως κατά τον 15ο αιώνα, στα χρόνια της πρώτης Τουρκοκρατίας με δαπάνες του “Σούμπαση Σινάν του Καρυτινού”, και εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι τις μέρες μας, συμπληρώνοντας αισίως 24 αιώνες βίου: φαινόμενο πραγματικά μοναδικό!
Τα ασβεστολιθικά αγκωνάρια της αρχικής κλασικής ανωδομής, με τη φουσκωτή χοντροδουλεμένη τους όψη, μιμούνται χωρίς αμφιβολία τα επαμεινώνδεια οχυρωματικά έργα της Μεσσήνης και αποπνέουν την ίδια με εκείνα δύναμη. Πώς αλλιώς θα μπορούσαν να αντέξουν την ορμή της ποτάμιας νύμφης που άκουγε στο όνομα Βαλύρα;
ΤΑ ΣΚΟΤΕΙΝΑ ΘΗΛΥΚΑ ΝΕΡΑ
Στην αρχαία ελληνική πίστη και εικονογραφία, τα αρσενικά ορμητικά και γονιμοποιά ποτάμια εξομοιώνονται με ταύρους· τα ελάχιστα μεσσηνιακά-αρκαδικά ποτάμια θηλυκού γένους, η Νέδα, η Λευκασία, η Ηλέκτρα, καθώς και η Βαλύρα, ήσαν οι Νύμφες-πηγές: πάρεδροι των ποτάμιων θεών ταύρων, όπως του μεγάλου Πάμισου που λατρευόταν σε λαμπρό τέμενος με ναό δίπλα στις πηγές του, ο οποίος δεχόταν και δέχεται πάντα με ευχαρίστηση τα μελανά νερά της δροσερής Βαλύρας.
Και λέω μελανά, γιατί και το όνομα της Μαυροζούμαινας αρχόντισσας, στα μελανά νερά του ποταμού παραπέμπει, όπως το «Μαυρο-μάτι» της πηγής Κλεψύδρας στην αρχαία Μεσσήνη και τα «μάτια» των πηγών του Πάμισου.
Με κέρατο βοδιού παραλληλίζεται η οχυρωμένη ακρόπολη της Μεσσήνης (Πολύβιος 7.12). Η τοπική παράδοση που διασώζει ο Παυσανίας (4.33.3) -ότι ο φημισμένος ποιητής και μουσικός της προϊστορίας Θάμυρις από τη Θράκη, τυφλωμένος από τις Μούσες, πέταξε τη λύρα του στο μεσσηνιακό ποτάμι- οφείλεται σε παρετυμολογία του ονόματος Βα-λύρα.
Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ - ΚΑΙ ΜΙΑ ΛΑΜΠΡΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗ
Το γεφύρι της Μαυροζούμαινας νίκησε το χρόνο και έφτασε ως τις μέρες μας, κουβαλώντας πάνω του όλα τα πάθη του λαού μας, αντάμα με τις κακοποιήσεις και τις προσβολές από τα τσιμέντα, τα παλιοσίδερα, τις σκουριασμένες σιδεριές, την άσφαλτο, τα μπάζα, τα απορρίμματα και τα λύματα των ελαιοτριβείων. Είναι, μα την αλήθεια, θαύμα μέγα ότι επιβιώνει ακόμη σήμερα και λειτουργεί ανάμεσα σε Νιοχώρι και Μελιγαλά, αντέχοντας στωικά τα βάρη ακόμα και από νταλίκες μαζί με φορτηγά.
Αυτό που δεν αντέχεται, όμως, είναι κυρίως το βάρος της αδιαφορίας, της άγνοιας, της βαρβαρότητας των συνανθρώπων μας που το διαβαίνουν καθημερινά. Οσο ο σύγχρονος άνθρωπος εξακολουθεί να ασελγεί πάνω στα υλικά κατάλοιπα της πολιτιστικής κληρονομιάς του προκλητικά και μεθοδευμένα, σε καθημερινή βάση, τόσο θα συνειδητοποιεί την τραγική πραγματικότητα της αυτοκτονικής διαχείρισης της ζωής του.
Ο Αργύρης Πετρονώτης ανήκει στις σπάνιες περιπτώσεις αρχιτεκτόνων που αγαπά με πάθος κάθε στοιχείο του παραδοσιακού μας πολιτισμού, αρχαίου και νεότερου. Το αναζητά και το ανακαλύπτει παντού, το μελετά, το κάνει γνωστό, το σέβεται, το προστατεύει με τον τρόπο του. Πριν ξεκινήσει την έρευνα μιας περιοχής, συγκεντρώνει προσεκτικά κάθε είδους πληροφορία. Τα υδρωνύμια και τα τοπωνύμια έχουν ιδιαίτερη γι’ αυτόν σημασία, και ορθώς, γιατί είναι φορείς ποικίλων πληροφοριών - ενώ ορισμένα διατηρούν κατάλοιπα και άλλων γλωσσών. Παλιοί χάρτες, τοπικά αρχεία, του προσφέρουν πολύτιμα στοιχεία για τοπωνύμια που έχουν αλλάξει ή χαθεί. Ακόμα και τα λεγόμενα των χωρικών, των ντόπιων, έχουν την αξία τους. Το πόσο πολύτιμες του είναι οι αρχαίες μαρτυρίες δεν χρειάζεται να τονισθεί ιδιαίτερα.
Ο Αργύρης συγκαταλέγεται ανάμεσα στα ελάχιστα παραδείγματα αρχιτεκτόνων που φέρουν επάξια τον τίτλο, σύμφωνα τουλάχιστον με τις αρχές που έθεσε τον 1ο αι. π.Χ. ο Βιτρούβιος, ορισμένες από τις οποίες είναι: «Η διάθεση για μαθητεία, η γνώση της ιστορίας και της ιστορίας της τέχνης, η γνώση των κανόνων του ουρανού για τις ισημερίες και τα ηλιοστάσια, την πορεία των αστέρων, η εξύψωση του πνεύματος του που δεν του επιτρέπει να γίνει αλαζών, αντίθετα τον κάνει απλό, ευθύ και αξιόπιστο και κυρίως όχι λάτρη του χρήματος. Κανένα έργο δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί, όταν απουσιάζει η αγνότητα και η εμπιστοσύνη. Ο αρχιτέκτων δεν πρέπει να είναι άπληστος, έχοντας διαρκώς κατά νου το κέρδος και τα φιλοδωρήματα, αλλά να διαφυλάττει αποφασιστικά την αξιοπρέπειά του».
Αυτός είναι ο φίλος μου Αργύρης, και με αυτά τα κριτήρια επιλέγει, πιστεύω, και τους άξιους συνεργάτες του που συνέπραξαν στη συγγραφή του πολύτιμου τόμου για το γιοφύρι της Μαυροζούμαινας.
