- Πώς επιλέξατε το συγκεκριμένο θέμα; "Οχυρό". Τι σηματοδοτεί για εσάς;

Τα εννοιολογικά στοιχεία που συνθέτουν τον όρο «Οχυρό» αποτέλεσαν παραδειγματικά κάποια από τα διεπιστημονικά δεδομένα που σχημάτισαν το πεδίο έρευνας και μετάπλασης σε σύγχρονες εικαστικές προτάσεις (ζωγραφική, γλυπτική, εγκαταστάσεις, video, φωτογραφία, επιτελέσεις, αρχειακές παραθέσεις). Σε πρώτη φάση οι 16 προσκεκλημένοι καλλιτέχνες φιλοξενήθηκαν από την τοπική κοινότητα για 4 ημέρες στην Καρδαμύλη, από την Πέμπτη 12 έως την Κυριακή 15 Απριλίου. Εκεί ενημερώθηκαν από αρχαιολόγους, ιστορικούς, μελετητές και αρχιτέκτονες που συμμετείχαν και συμμετέχουν στην αποκατάσταση και τη σημερινή χρήση του μνημείου. Αυτή η εργαστηριακού τύπου διαμονή (residency) αποτέλεσε την αφετηρία και το έναυσμα ώστε οι in situ εικαστικές παρεμβάσεις των καλλιτεχνών να προκύψουν οργανικά και το περιεχόμενο των έργων τους να συγκροτηθεί μέσα από επιτόπια έρευνα και εμπειρική συνάφεια με τα υπέργεια και υπόγεια πλέγματα πολιτισμικών αλληλεπιδράσεων του συγκροτήματος και την τοπολογία της ευρύτερης περιοχής της Μάνης.

Η ψηλάφηση των εννοιών που περικλείει το «Οχυρό» ως γενεσιουργό περιβάλλον (θεωρίας και πράξης) συστάθηκε από το πολυπολιτισμικό ιστορικό συνεχές, την σύνθετη αρχιτεκτονική τυπολογία, την γεωπολιτική και γεωλογική ιδιαιτερότητα της τοποθεσίας, καθώς και τις ύστερες επεμβάσεις αποκατάστασης του οχυρωματικού συγκροτήματος. Το εγχείρημα διαρθρώθηκε μέσα από ενεργή διερεύνηση των επιμέρους δομών (αρχιτεκτονικών, κοινωνιολογικών και ανθρωπολογικών) που σχετίζονται με την ιστορική γενεαλογία της οχύρωσης ως απαραίτητης αμυντικής μεθόδου έναντι του επαπειλούμενου κινδύνου. Μέσα από διευρυμένη αποκωδικοποίηση της βιοπολιτικής της οχύρωσης ως πράξης άμυνας, σε συνδυασμό με το ενέργημα του καταφυγίου, σχηματίστηκαν μια σειρά από υβριδικά μοντέλα χωρικοτήτων διαβίωσης που αναλύουν τον καθημερινό βίο στο πλαίσιο μιας επισφαλούς ανθρωπογεωγραφίας.

Η οικιστική αυτονομία, η πατριαρχική οικογένεια ως κυρίαρχη κοινωνική δομή της εποχής, τα φεουδαρχικά κρησφύγετα, οι αμυντικοί μηχανισμοί του συγχρόνου ερειπίου, οι συνηχήσεις του ορίου, το δυστοπικό ηχοτοπίο, η απόρθητη ιδιωτικότητα, οι αβέβαιες αντοχές του ίχνους, το σιωπηλά ερμητικό αντικείμενο, η αντοχή του μικροοργανισμού, η ανοίκεια εσωστρέφεια, η περίκλειστη οικονομία, το συνεχώς διεκδικούμενο εμβαδόν ιδιοκτησίας, η αναγωγή στους άμεσους περιορισμούς της συγκυρίας, η άλαλη επικοινωνία, η διατεταγμένη συγκέντρωση ενός ακατάληπτου εσωτερικού, το αυτοτροφοδοτούμενο βιο-οικο–σύστημα, η ανεκπλήρωτη μάχη, η δεσπόζουσα χωροταξία, το απόσπασμα του μοιρολογιού, η σκληρή γυναίκα, οι απόρθητες τυφεκιοθυρίδες, το χωροσχήμα της σκιάς, η δυσπρόσιτη θέα, οι επιδιορθώσεις μετά την άλωση, το συντηρητικό αρχέτυπο αποτέλεσαν μερικά από τα ζητήματα που υποδηλώνονται στα έργα, κάνοντάς τα να μοιάζουν σαν ξενιστές, οι οποίοι καταλύουν τους χώρους του συγκροτήματος.

- Οι καλλιτέχνες που θα μας δείξουν τη δουλειά τους παρουσιάζουν για πρώτη φορά έργα τους στη Μεσσηνία;

Οι καλλιτέχνες που επέλεξα έχουν επισκεφτεί αρκετές φορές τη Μάνη και έχουν συμμετάσχει στο παρελθόν σε αρκετές από τις εκθέσεις που έχω διοργανώσει. Να υπενθυμίσω πως το «Kardamili Project» είναι μια πλατφόρμα σύγχρονης τέχνης που δραστηριοποιείται συστηματικά στην ευρύτερη περιοχή της Καρδαμύλης Μεσσηνίας. Με ερευνητικό πεδίο το συγκεκριμένο χωριό της Μάνης, κάθε διοργάνωση επικεντρώνεται σε θεματικές που προσφέρουν αλληλεπιδράσεις με την ιδιαιτερότητα του τοπίου, το οικιστικό συμβάν, την κοινωνική συνοχή, την τοπική ανθρωπογεωγραφία, τελεί υπό την αιγίδα των πολιτιστικών δραστηριοτήτων του Δήμου Δυτικής Μάνης και υποστηρίζεται από φορείς, ιδιώτες και κατοίκους της περιοχής.

Συνεργαζόμενο με καλλιτέχνες, επιμελητές, αρχιτέκτονες, θεωρητικούς και πολιτικούς επιστήμονες, το «Kardamili Project» είναι ένα πειραματικό πολιτιστικό εγχείρημα που με εκθεσιακές δραστηριότητες και προγράμματα φιλοξενίας (residency) επιχειρεί να συστήσει και να δημιουργήσει υπέρ-τοπικούς επικοινωνιακούς διαύλους με την σύγχρονη καλλιτεχνική πρακτική.

Μέχρι σήμερα στα πλαίσια του «Kardamili Project» έχουν γίνει οι εξής διοργανώσεις σύγχρονης τέχνης: Το 2006 διοργανώθηκε η έκθεση με τίτλο «Opposite Choice / Αντίστροφη επιλογή» (επιμέλεια: Τσίκουτα Λίνα) στο παλιό Δημοτικό Σχολείο Καρδαμύλης Το 2007 διοργανώθηκε η έκθεση - περίπατος με τίτλο «TransMission / ΕκΠομπή» (επιμέλεια: Μαρίνα Λαγού) στο παλιό Δημοτικό Σχολείο Καρδαμύλης και σε πολλά σημεία μέσα στο χωριό (καταστήματα, εστιατόρια, ξενοδοχεία, ερειπωμένα κτήρια). Το 2010 διοργανώθηκε το residency - έκθεση με τίτλο «Legitimate Possession / Θεμιτή Κατοχή» (επιμέλεια: Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος) σε κεντρικό εγκαταλελειμμένο ζαχαροπλαστείο με σειρά υπαίθριων διαλέξεων και επιτελεστικών ομιλιών. Το 2012 διοργανώθηκε από την ομάδα «Φιλοπάππου» το residency με τίτλο «OffShore» στην βραχονησίδα Μερόπη που βρίσκεται 400 μ. από την ακτή της Καρδαμύλης. Η έκθεση με τίτλο «Οχυρό» αποτελεί το 5ο μέρος μιας σειράς καλλιτεχνικών δράσεων με στόχο την προβολή, την ανάπτυξη, την έρευνα και τον πολιτιστικό αναστοχασμό, με πρωτογενές υλικό την επιθυμία επιστροφής σε μια μικρή κοινότητα της μεθορίου.

- Πώς ήταν η συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων; Η δράση ανοίγει το δρόμο για συνεργασία φορέων της Ιστορίας και του σύγχρονου πολιτισμού;

Η συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας ήταν καθ’ όλα άψογη. Θέλω να ευχαριστήσω την δρ. Ευαγγελία Μηλίτση – Κεχαγιά, διευθύντρια της Εφορείας, και τον δήμαρχο Δυτικής Μάνης Ιωάννη Μαραμπέα, για την άμεση ανταπόκριση, τη χρηματοδότηση και την συνδρομή τους στην υλοποίηση της πρότασης μου, καθώς επίσης το προσωπικό της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας για την πρόθυμη συνεργασία τους - και ιδιαιτέρως τον αρχαιολόγο Μιχάλη Κάππα για την εξαιρετική ξενάγηση στα μνημεία της Καρδαμύλης και Καστάνεας Μεσσηνίας.

Στο πλαίσιο της έκθεσης εκδόθηκε δίγλωσσος κατάλογος που περιγράφει πολύ αναλυτικά τόσο το γενικότερο concept όσο και την κάθε εξατομικευμένη πρόταση και άποψη καθενός από τους 16 συμμετέχοντες καλλιτέχνες.

Η έκθεση με τίτλο  «Οχυρό» είναι η 4η κατά σειρά έκθεση σύγχρονης τέχνης που λαμβάνει χώρα στο επιβλητικό αυτό συγκρότημα μετά τη συνολική του αποκατάσταση από το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, που ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 2014. Προηγήθηκαν οι εκθέσεις με τίτλο «Επιρροές» (2015), «Μικρογραφίες» (2017) και η έκθεση κεραμικής της Βούλας Γουνελά (2018).

Αντίστοιχα, σε άλλους εξίσου σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους της Μεσσηνίας όπως στην Αρχαία Μεσσήνη (έκθεση Ζογγολόπουλου – Χουλιαρά) πραγματοποιούνται εκθέσεις, θεατρικές παραστάσεις συναυλίες και πολιτιστικές εκδηλώσεις που «ενεργοποιούν» τα μνημεία, τα «ξυπνούν» από τη λήθη και την αδράνεια και χιλιάδες επισκέπτες μπορούν να απολαμβάνουν μια νέα εμπειρία συνύπαρξης της ιστορικής πολιτισμικής παρακαταθήκης με την σύγχρονη παραγωγική διαδικασία και δημιουργία.

Το πεδίο που διανοίγει ο όρος «Οχυρό» συγκροτείται από ροές εξέλιξης και συγκοινωνούντα περιβάλλοντα, εντός των οποίων διεξάγεται ένα είδος διαπάλης με το αυτονόητο και τις αξιώσεις ενός ιστορικά κατακερματισμένου αναστοχαστικού ερωτήματος. Το πραγματικό διακύβευμα της εκθεσιακής αυτής εκδοχής είναι ο ανεπαίσθητος επαναπροσδιορισμός του «ελεύθερου πολιορκημένου», δηλαδή μιας συμβολικής αναμονής του φόβου που ματαιόδοξα βιώνεται και λειτουργεί επαναληπτικά, ενδυναμωτικά σε σχέση με τις υπάρχουσες κοινωνικοπολιτικές αδράνειες. Η πραγματικότητα που περιχαρακώνει το κάθε έργο ξεχωριστά αυτο-επανα-ορίζεται και μπορεί να περιγραφεί ως ένας τρόπος κατανομής ενός άτυπου συστήματος αντικειμενικής διαχείρισης πόρων, χρόνου, οικονομίας, υλικών και ψυχοσωματικών αποθεμάτων. Το «Οχυρό» ως μηχανισμός διόπτευσης και απάντησης στην απειλή διαθέτει ένα πλέγμα σπερματικά υπαρχουσών προδιαθέσεων, οι οποίες είναι μια συνάρτηση «κληρονομιάς».

- Το συγκρότημα Μούρτζινων - Τρουπάκηδων και οι εργασίες αποκατάστασης που έγιναν σε αυτό, η "χρήση" που του δίνει η συγκεκριμένη έκθεση, πιστεύετε πως μπορεί να αποτελέσει "παράδειγμα" και για το Κάστρο της Καλαμάτας;

Το συγκρότημα του γένους των Τρουπάκηδων - Μούρτζινων, μια τυπική οχυρωμένη κατοικία καπετάνιου της Εξω Μάνης της εποχής της Τουρκοκρατίας στην παλαιά Καρδαμύλη, φιλοδοξεί να αποτελέσει ταυτόχρονα χώρο εκπαίδευσης, αλλά και αναλογισμού της κοινωνικής συγκρότησης της περιοχής στη διάρκεια μιας μακράς περιόδου. Η αισθητική απόλαυση που προσφέρει η έκθεση εμφανίζεται ως ένας μηχανισμός επαναδιαπραγμάτευσης (ένας καλλιτέχνης «κατέχει» τις συμβάσεις της εποχής εμπειρικά, βιωματικά, σωματικά, πρακτικά), επενεργεί απομονωμένα, και ως υπέρ-ενέργημα τείνει να ερμηνεύει κάθε μορφή κινδύνου με τους ευνοϊκότερους όρους.

Σε αυτό το φαντασιακό «Οχυρό» καλούμαστε να σκεφτούμε με όρους αποθέματος, δηλαδή με εργαλεία και υλικότητες σχεσιακές και όχι με όρους υποστάσεων, να συνδιαλλαγούμε δημιουργικά με τις εμπειρικές πραγματικότητες επιχειρώντας την ανίχνευση των μηχανισμών και των συγκρουσιακών σχέσεων που τις σχηματοποιούν και τις προσομοιάζουν. 

Δεν θα ήθελα να μιλήσω για χρήση, αλλά για συνύπαρξη. Τα έργα σχεδιάστηκαν και παράχθηκαν με δεδομένο τη μοναδικότητα και την ιδιαιτερότητα του χώρου. Στο Κάστρο της Καλαμάτας πρέπει να σκεφτούμε και να οραματιστούμε μια αντίστοιχη διοργάνωση με βάση τα ιστορικά στοιχεία, το περιβάλλον, την δομή και την ιδιομορφία του μνημείου. Πιστεύω πως κάθε εκθεσιακή εκδοχή πρέπει να συγκροτεί παραδειγματικά μια άποψη και όχι να είναι ένα «γέμισμα» χώρων.

- Μιλήστε μας λίγο για το προφίλ των συμμετεχόντων καλλιτεχνών.

Η έκθεση με τίτλο «Οχυρό», που περιλαμβάνει έργα υψηλού εικαστικού επιπέδου από σημαντικά καταξιωμένους καλλιτέχνες, σηματοδοτεί το γεγονός πως ιστορικά μνημεία μπορούν να αποτελέσουν σημείο συνάντησης του παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον. Οι περισσότεροι από τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες είναι καθηγητές σε Πανεπιστημιακές Σχολές (ΕΜΠ, ΑΣΚΤ, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), έχουν παρουσιάσει και έχουν βραβευτεί για το έργο τους σε πολλές διεθνείς διοργανώσεις (Biennale, Documenta) και έχουν συμμετάσχει σε πληθώρα ατομικών και ομαδικών εκθέσεων στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Τα έργα της έκθεσης μπορούν να γίνουν αντιληπτά ως πλέγματα διανοητικών και υλικών συμβάντων, εντός μιας δεδομένης συνθήκης, και εμφανίζονται ως σπαράγματα εντός του δομημένου χώρου. Ως επί το πλείστoν, είναι κατασκευάσματα που λαμβάνουν πρώτιστα υπόψη τις τάσεις, τις προοπτικές του ίδιου του συστήματος, για εξέλιξη προς κάποια κατεύθυνση, καθώς επίσης τις δυνάμεις που εφαρμόζονται πάνω του. Μοιάζουν με φορτία - ή φορτία που αντιστέκονται σε δυνάμεις. Επομένως, συνιστούν δομές δυνητικών εντάσεων που ποιητικά αφηγούνται μια κατακερματισμένη συνοχή· είναι σημειώσεις που δεν συντάσσουν την ολοκλήρωση μιας φράσης, είναι αποτμήματα του τοπίου που συσκοτίζουν την εικόνα του, είναι παράσιτα που χαμηλώνουν την λεπτομέρεια του ήχου για να μην υπακούει στη ροή της αφήγησης. Είναι δομές πιθανότητας (ενδεχομενικότητας), οι οποίες  αφουγκράζονται συμπεριφορές ή αναπαραστάσεις μεθόδων όρασης μέσω ενός συγκεκριμένου τρόπου θέασης, που συνεχώς όμως ανατροφοδοτείται από συμπληρωματικά περιεχόμενα. Είναι αντικείμενα, μορφές, υλικότητες που το διανοητικό τους πλαίσιο αυτο-αναπαράγεται μέσω της σχετικής, στιγμιαίας ή μακροχρόνιας επινοητικότητας.