Σε μία από τις πιο σημαντικές και τις πιο συγκινησιακά φορτισμένες καλλιτεχνικές εκθέσεις της χρονιάς λαμβάνει μέρος ο Μεσσήνιος εικαστικός Θοδωρής Ζαφειρόπουλος. Πρόκειται για την έκθεση "Sanatorio project" η οποία ως τις 23 Νοεμβρίου, θα φιλοξενείται στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και σκοπό έχει να αναδείξει την ιστορία των ανθρώπων που για χρόνια πάλευαν με την ασθένεια της φυματίωσης. Πώς μπορεί μια τέτοια κατάσταση να αποτυπωθεί μέσα από τα μάτια ενός νέου καλλιτέχνη; Ο Θοδωρής μιλά στην "Ε" και εξηγεί τη σύλληψη των έργων του.
- Με ποιο έργο σου συμμετέχεις στο "Sanatoriο project" και πώς αισθάνεσαι που είσαι κομμάτι αυτής της τόσο σημαντικής πρωτοβουλίας;
"Το "Sanatoriο project", μια πρωτοβουλία της Μαρίας Χατζηνικολάου και του Νίκου Ποδιά, αποτέλεσε μια πλατφόρμα παραγωγής έργων σε 3 χρόνους. Και στις 3 περιπτώσεις βασικός άξονας της προβληματικής μου ήταν η διερεύνηση και μεταφορά της έννοιας "Ζωοδόχος Πηγή".
Αρχικά, το έργο που παράχθηκε in situ, δηλαδή μέσα στο επιβλητικό ερείπιο του Σανατορίου που ίδρυσε ο γιατρός Καραμάνης στα Χάνια του Πηλίου. Βασική ιδέα ήταν η παραγωγή ενός μηχανισμού φυσικού καθαρισμού που θα μεταφέρει στο θεατή την αίσθηση τόσο της δύναμης της φύσης ως μέσον ίασης όσο και την επιμέρους ανθρώπινη παρεμβατικότητα στο φυσικό τοπίο. Το εξαιρετικής αρχιτεκτονικής και υποδομών κτήριο, μετά το τέλος της λειτουργίας του, εγκαταλείφθηκε και καταλήφθηκε από τους ντόπιους τσοπάνηδες. Στα χρόνια που πέρασαν το εσωτερικό δάπεδο και ο προαύλιος χώρος σκεπάστηκαν από τόνους κοπριάς που σε μερικά σημεία έφθαναν ακόμα και τα 30 εκατοστά! Προφανώς, η απομάκρυνση και καθαρισμός μιας τέτοιας τεράστιας ποσότητας περιττωμάτων ήταν ένας Ηράκλειος άθλος. Η προκείμενη πρόκληση αποτέλεσε εφαλτήριο για να δημιουργήσω ένα καθαρτήριο έργο - μηχανισμό. Στήνοντας ένα πέτρινο φράγμα που άλλαζε την κοίτη της γειτονικής πηγής (ζωτική άλλωστε για την λειτουργία του νοσοκομειακών λειτουργιών) και με ένα σύστημα συλλογής του νερού το διοχέτευσα σε σύστημα άρδευσης μεταφέροντας το έτσι από απόσταση 150 μέτρων στο εσωτερικό του κτηρίου. Το αποτέλεσμα ήταν ένας εντυπωσιακός καταρράκτης που κυλούσε από την οροφή του κτηρίου παρασύροντας ανεμπόδιστα στο πέρασμα του τόνους ξερής ύλης. Με την διαδικασία αυτή αποκαλύφθηκε ένα εξαιρετικής τέχνης δάπεδο από χειροποίητα πλακάκια αποδεικνύοντας την μεγαλοπρέπεια και υψηλή αισθητική του οικοδομήματος. Το έργο με τίτλο "Υδατόπλυση- Water Wash" συνέταξε μια ηχητική πανδαισία, μια εστία κάθαρσης και συνάμα μια κοιτίδα δροσιάς και παιγνιδιού για τους διερχόμενους επισκέπτες.
Σε δεύτερη φάση συνόψισα την ιδέα μου σε ένα μικρό έργο-σχέδιο για να συμπεριληφθεί ως έντυπη σημείωση στον δίγλωσσο κατάλογο της έκθεσης. Εν μέσω αφόρητου καύσωνα το περασμένο καλοκαίρι κατασκεύασα ένα μοντέλο περισυλλογής νερού με πενιχρά μέσα (λάστιχο ποτίσματος, πλαστική σακούλα, πιστολέτο πίεσης και ένα δοχείο ΙΚΕΑ) που τώρα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με την μορφή φορητής ντουσιέρας υψηλής πίεσης. Ένας πειραματικός, εφήμερος μηχανισμός που θα μπορούσε να σου χαρίσει την απόλαυση και το δροσιά ενός μπάνιου στην εξοχή.
Στην τρίτη φάση, αντιμετώπισα την πρόσκληση-πρόκληση να εγκαταστήσω ένα έργο στο χώρο του Μουσείου Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, ανάμεσα σε εκθέματα που αποκαλύπτουν την ιστορία και εξέλιξη της επιστήμης, έναν χώρο φορτισμένο με αντικείμενα και αρχειακό υλικό που μαρτυρά με πόσο κόπο, σκέψη και συνεχή πειραματισμό οδηγηθήκαμε σήμερα σε ανέσεις, άμεσες λύσεις και εύκολες παροχές. Ενα συγκλονιστικό έκθεμα που από την αρχή τράβηξε την προσοχή μου ήταν η αναπαράσταση ενός οδοντιατρικού εργαστηρίου. Μια συλλογή εργαλείων και χειροκίνητων μηχανημάτων, παρουσιασμένα μέσα σε ένα μικρό δωμάτιο με έντονη την αίσθηση θεατρικού σκηνικού. Ενα από τα βασικότερα ζητήματα ασφαλής λειτουργίας και κατ' επέκταση υγιεινής των συγκεκριμένων πρωτόλειων μηχανισμών ήταν για μια ακόμα φορά ο καθαρισμός. Η οπτική "λύση" που πρότεινα ήταν μια βιντεοπροβολή υδατό-πλύσης προσαρμοσμένη ακριβώς στις Αρχιτεκτονικές διαστάσεις του δωματίου. Βιντεοπροτζέκτορας υψηλής ανάλυσης πρόβαλε πάνω σε κάθε ένα από τα αντικείμενα μια δέσμη ύδατος σε συνδυασμός με τον ήχο του νερού να χτυπά με πίεση τις επιφάνειες τους. Ο θεατής απολαμβάνει την εμπειρία του υδάτινου στοιχείου οπτικοακουστικά καθώς ο πραγματικός χώρος παρεμβάλλεται από μια οπτική ψηφιακή υδατοκουρτίνα που ψευδαισθητικά αλλοιώνει την υλικότητα των εκθεμάτων και μεταμορφώνει το οδοντιατρικό εργαστήριο σε έναν θάλαμο διανοητικής αποστείρωσης.
Αισθάνομαι τέλος μεγάλη χαρά και τιμή που συμμετείχα σε αυτό το ενγχείρημα. Απο την πρώτη φορά που επισκέφθηκα τον χώρο του Σανατορίου ένιωσα δέος και μεγάλο ενδιαφέρον. Το κτηριακό συγκρότημα σε καταβάλει να συνομιλήσεις με το φυσικό τοπίο, να ανασύρεις μνήμες και να σκαλίσεις την ιστορία του. Η συνεργασία τόσο με τους διοργανωτές όσο και με την επιμελήτρια του Μουσείου Ειρήνη Σαββανή ήταν άψογη, το κλίμα συνεργασίας ήταν εξαιρετικά παραγωγικό καθώς βασίστηκε στην άμυλα και στην αμοιβαία ανταλλαγή απόψεων. Ολα έγιναν με συνεργασία, αλληλεγγύη, επαγγελματισμό και συντροφικότητα πράγμα άλλωστε που φαίνεται από το πλουραλιστικό σύνολο της παρουσίασης και την ποικιλομορφία των εικαστικών προσεγγίσεων".
- Πόσο εύκολο ήταν να ασχοληθείς με ένα θέμα που εμπεριέχει τόσο πολύ ανθρώπινο πόνο; Αυτό το γεγονός ήταν παράγοντας... πιεστικός για σένα;
"Βασικός άξονας της καλλιτεχνικής μου πρακτικής είναι να αντιμετωπίζω διεισδυτικά το φαινόμενο "πόνος". Σε κάθε περίπτωση το έργο είναι μια πρόταση ανακούφισης. Κάθε έργο είναι μια μέθοδος να καθοδηγήσω το βλέμμα του θεατή πίσω από το προφανές και να μετουσιώνω κάθε λειτουργία σε μια ποιητική απεικόνιση. Απέναντι στον πόνο αντιπαραθέτω την αίσθηση της ηρεμίας και της ψυχικής ανάτασης. Μου αρέσει να βλέπω τους θεατές να απολαμβάνουν το έργο και να μου λένε πόσο γαλήνια νιώθουν. Το Σανατόριο άλλωστε ήταν ακριβώς ένας χώρος χαλάρωσης και νοσηλείας στο οποίο οι ασθενείς αντιμετώπιζαν με μακροχρόνιες μεθόδους ανάπαυσης μια οργανική δυσλειτουργία, την φυματίωση. Αναμφίβολα η συναισθηματική φόρτιση ήταν μεγάλη καθώς σε κάθε σου βήμα άκουγες τις βαριές ανάσες των ασθενών και συνεχώς ανακαλούσες τις συναθροίσεις για αεροθεραπεία κάτω από τα δάση οξιάς. Πιστεύω πως για όλους τους καλλιτέχνες που συμμετείχαν στο project, ο χώρος ήταν μια αποκάλυψη και ο καθένας διαχειρίστηκε με πολύ διαφορετικό τρόπο την ιδιαιτερότητα, τη μνήμη και την ιστορία του τόπου. Τα σημάδια χρήσης του χώρου εξακολουθούν μέχρι σήμερα να είναι εμφανή και αυτό αποτελεί μια σύμβαση απέραντου σεβασμού και συγκίνησης. Θα έλεγα πως ο μεγαλύτερος πόνος που ένιωσα ήταν η εγκατάλειψη. Είναι πραγματικά συγκλονιστικό να βλέπεις πως ο μόχθος, το πάθος και η απίστευτη επένδυση σε επιστημονικό και ανθρώπινο δυναμικό του γιατρού Καραμάνη, μιας εξέχουσας προσωπικότητας στον χώρο της πνευμονολογίας, τώρα είναι ένας σωρός πέτρες υπό καθημερινή κατεδάφιση. Είναι μεγάλη αμαρτία να παρατάμε τέτοια μνημεία στην τύχη τους και να μην δημιουργούμε τις κατάλληλες υποδομές και θεσμούς που θα συμβάλλουν στην συντήρηση και αποκατάσταση με προοπτική να τα παραδώσουμε στις επόμενες γενιές".
- Πώς είδες την επισκεψιμότητα, την αποδοχή του κοινού μέχρι τώρα στο "Sanatoriο project"
"Η τεράστια επισκεψιμότητα αιφνιδίασε ακόμα και τους διοργανωτές. Τόσο στον χώρο του Σανατορίου στο Πήλιο όσο και στο Μουσείο του Πανεπιστημίου στην Αθήνα η προσέλευση ήταν μεγάλη και τα σχόλια ήταν εξαιρετικά ένθερμα για την πρωτοτυπία, συνέπεια και δυναμική του project. Συγκινηθήκαμε όλοι όταν ήρθαν κάποιοι ηλικιωμένοι και μας αποκάλυψαν πως είχαν εκτίσει ως τρόφιμοι, μας διηγήθηκαν ιστορίες και αναμνήσεις από την υποδειγματική λειτουργία του Σανατορίου και πραγματικά δεν πίστευαν πως ο χώρος ζωντανεύει ξανά μετά από τόσα χρόνια εγκατάλειψης και σιωπής. Το project αποτέλεσε πόλο έλξης και για την επιστημονική κοινότητα, ο καθηγητής Πνευμονολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Κ.Ι. Γουργουλιάνης, διευθυντής της Πνευμονολογικής Κλινικής και πρύτανης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας μετά την ξενάγηση του στους χώρους και στα έργα του Σανατορίου εξέφρασε την προσδοκία του και την αμέριστη συμπαράσταση του προκειμένου να μεταφερθεί το project και σε κάποιον άλλο χώρο. Με την πολύτιμη βοήθεια του έγινε εφικτή η μεταφορά και παρουσίαση του στο Μουσείο Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, βρέθηκαν πόροι για την έκδοση ενός εξαιρετικού καταλόγου και οργανώθηκε και ένα πνευμονολογικό συνέδριο - ημερίδα με θέμα «Τέχνη, αρχεία και το σανατόριο του Γ. Καραμάνη», που θα γίνει στις 27 Οκτωβρίου στο συνεδριακό κέντρο του Μουσείου".
- Υπάρχει κάποιο άλλο πρότζεκτ πάνω στο οποίο δουλεύεις τώρα, είτε στην Ελλάδα είτε στο εξωτερικό;
"Αυτή την περίοδο παράλληλα με την εκπόνηση της διδακτορικής μου διατριβής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας εργάζομαι πάνω σε μια σειρά νέων project. Σε συνεργασία με την "Ομάδα Φιλοπάππου" επεξεργαζόμαστε το ψηφιακό υλικό που συγκεντρώθηκε από το Off Shore Project. Ενα καλλιτεχνικό residency που διοργανώθηκε στην νήσο Μερόπη στον όρμο της Καρδαμύλης μεταξύ 27 Ιουλίου και 5 Αυγούστου. Στόχος μας είναι η παραγωγή μιας ταινίας μεγάλου μήκους που αφορά συνθήκες συμβίωσης σε περιβάλλον μερικής απομόνωσης.
Για την προσεχή άνοιξη είμαι προσκεκλημένος για 3 μήνες σε ένα από τα σημαντικότερα ερευνητικά κέντρα Σύγχρονης Τέχνης της Νέας Υόρκης το Flux Factory. Απο Φεβρουάριο ως τέλος Απριλίου θα ταξιδέψω στις ΗΠΑ για να ερευνήσω εκεί σε διεπιστημονικό και διακρατικό επίπεδο το ζήτημα της ετερογένειας στην καλλιτεχνική πρακτική. Στην συνέχεια θα συνεχίσω την έρευνα σε ενα καλλιτεχνικό συμπόσιο στο Bergen της Νορβηγίας. Για τον επόμενο χρόνο έχω προγραμματίσει μια μεγάλη αναδρομική έκθεση στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο στην Αθήνα σε επιμέλεια της ιστορικού και κριτικού τέχνης Θάλειας Στεφανίδου καθώς επίσης έχω προσκληθεί να συμμετέχω σε πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό".
Να σημειωθεί πως στην έκθεση μετέχουν ακόμη οι Μαρία Μπουρίκα, Μαργαρίτα Σταυράκη και Γιούλα Παπαδοπούλου, επίσης από τη Μεσσηνία.
[Συνέντευξη: Γιούλα Σαρδέλη]
