Εἰσήγηση στό 2ο Messinia Forum, τό ὁποῖο διοργανώθηκε ἀπό τόν Σύλλογο Ἑστίασης Μεσσηνίας (ΣΕΜ). (Καλαμάτα, Μέγαρο Χοροῦ, 13-14 Ἀπριλίου 2024).
Ἐκλεκτό ἀκροατήριο,
Μέ ἰδιαίτερη χαρά συμμετέχω στό 2ο Messinia Forum, τό ὁποῖο διοργανώνει καί φέτος ὁ Σύλλογος Ἑστίασης Νομοῦ Μεσσηνίας καί σᾶς εὐχαριστῶ πολύ γιά τήν τιμητική πρόσκληση. Εὐχαριστίες ἐπίσης ἐκφράζω καί στήν Ὀργανωτική Ἐπιτροπή τοῦ Forum γιά τήν ἀνάθεση τοῦ συγκεκριμένου θέματος, τίτλο: «Ἀρχές καί προϋποθέσεις γιά ἕναν ἀναπτυξιακό θρησκευτικό τουρισμό μέ ἰδιαίτερη ἔμφαση στόν χῶρο τῆς Μεσσηνίας», ἐνώπιον ἑνός τόσο εἰδικοῦ και καταξιωμένου ἀκροατηρίου.
Ἀρχικά εἶναι ἀνάγκη νά διακρίνουμε ἀνάμεσα στόν θρησκευτικό τουρισμό καί στόν περιηγητικό-προσκυνηματικό τουρισμό. Ἡ ἐπικέντρωση τοῦ ἐνδιαφέροντος εἶναι λοιπόν ὁ θρησκευτικός τουρισμός καί μέ τήν συγκεκριμένη διάκριση προσδιορίζεται ἐπακριβῶς τό ἰδιαίτερο περιεχόμενό του, ὁ σκοπός του καί τό κίνητρο, τό ὁποῖο δέν θά πρέπει νά ἀφορᾶ μόνο τήν ἐπισκεψιμότητα τῶν μνημείων ἀλλά καί ἄλλες παράλληλες σκοποθεσίες, ὃπως τήν τοπική οἰκονομία, τήν κοινωνική δραστηριότητα και τήν προβολή τῆς ἄϋλης πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς.
Για τήν ἀνάδειξη ὅλων αὐτῶν τῶν παράλληλων στοιχείων θά πρέπει νά συμβάλλουν ἀποτελεσματικά οἱ συντελεστές τῆς ἐπισκεψιμότητας, οἱ σύλλογοι καί τά ταξιδιωτικά γραφεῖα.
- Θέτουμε λοιπόν τίς ἀρχές ἀνάπτυξης αὐτῆς τῆς μορφῆς θρησκευτικοῦ τουρισμοῦ.
α) Γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τό κάθε θρησκευτικό μνημεῖο, χῶρος καί προορισμός ἀποτελεῖ τόπο ἱερό καί ὑπ’ αὐτήν τήν προοπτική θά πρέπει νά ἀντιμετωπίζεται πάντοτε καί ἀπό τούς παραπάνω φορεῖς. Οἱ χῶροι λατρείας καί ἄσκησης δέν εἶναι μουσεῖα.
β) Κάθε ἐπισκέπτης γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία εἶναι καί προσκυνητής καί μέ αὐτήν τήν ἰδιότητα τόν ὑποδέχεται στούς θρησκευτικούς χώρους καί στά διάφορα μνημεῖα, γι’ αὐτό καί θά πρέπει νά ὑπάρχει πάντοτε μία συνεργασία μέ τήν τοπική Ἱερά Μητρόπολη, ὥστε νά ἀποφευχθοῦν μορφές καί ἐκφράσεις ἐκκοσμικευμένης χρήσης τῶν θρησκευτικῶν χώρων, γιατί ὁπωσδήποτε δέν ἰσχύει ἡ ἀρχή «ὁ σκοπός ἁγιάζει τά μέσα».
γ) Τά ἐπιμελητήρια, τουριστικά πρακτορεῖα καί γραφεῖα τουρισμοῦ στό ἐπίπεδο τῆς ἐξωστρέφειας, ἀπαιτεῖται νά ἀναπτύξουν δράσεις γιά τήν ἀνάδειξη τῶν πολιτιστικῶν ἀγαθῶν καί στήν διεθνῆ τουριστική ἀγορά ἐκτός τῆς ἑλληνικῆς.
δ) Θά πρέπει νά δραστηριοποιούμεθα τουριστικά ὄχι μόνο στήν λεγόμενη τρίτη ἡλικία τῶν τουριστῶν, ὅπου μέσα σέ μία ἡμέρα ἐπισκέπτονται δύο ἤ τρία μοναστήρια. Θά πρέπει νά προκαλέσουμε, τούς νέους, μέ τήν προβολή ὑγιῶν μηνυμάτων, τά ὁποῖα ἐξαγγέλουν τά ἴδια τά θρησκευτικά μνημεῖα, νά τονίσουμε τήν πολιτιστική σημασία τῶν ἴδιων τῶν χώρων καί νά ἐπισημάνουμε τήν συμβολή τους στήν διαμόρφωση καί στήν ἀνάπτυξη τοῦ τοπικοῦ πολιτιστικοῦ γεγονότος καί τοῦ εὐρύτερου δυναμισμοῦ τοῦ πολιτιστικοῦ γίγνεσθαι.
ε) Νά συνειδητοποιήσουμε ὅτι δέν ἀπευθυνόμεθα πλέον μόνο στούς ὀρθοδόξους χριστιανούς τουρίστες. Ἡ πολυπολιτισμικότητα τῶν κοινωνιῶν μᾶς ἐπιβάλλει νά ἀνοιχθοῦμε καί στούς ἄλλους χριστιανούς, τούς ἑτεροδόξους καί στούς ἑτερόθρησκους. Τά ὀφέλη ἀπό τήν ἀνάπτυξη τῆς μορφῆς αὐτῆς δέν εἶναι μόνο οἰκονομικά ἤ ἀναπτυξιακά, μέ τό ἀπόλυτο περιεχόμενο τῶν ὅρων, ἀλλά δίνουν παράλληλα καί τήν δυνατότητα ἐπικοινωνίας καί διαλόγου, με σκοπό τήν ἀνάδειξη ἐπιμέρους στοιχείων, ὅπως προβολῆς τῆς ἄϋλης πολιτιστικῆς ταυτότητας καί κληρονομιᾶς τοῦ τόπου.
στ) Οἱ ἐπισκέπτες θά πρέπει νά μεταβαίνουν σ’ ἕνα τόπο, νά γνωρίζουν τόν τρόπο ζωῆς τῶν κατοίκων καί νά ἐνδιαφερθοῦν καί γιά τήν τύχη αὐτῶν τῶν δεδομένων πού συνιστοῦν τήν τοπική κοινωνία. Νά προκληθοῦν δηλαδή ὥστε νά προκαλέσουν ἐπενδυτικές καί ἀναπτυξιακές πρωτοβουλίες.
- Γιά τήν ἀνάπτυξη τοῦ θρησκευτικοῦ τουρισμοῦ στήν Μεσσηνία εἰδικότερα ἔχει ἐκπονηθεῖ μία μεταπτυχιακή ἐργασία, ἡ ὁποία ἔχει κατατεθεῖ στόν Δῆμο, στήν Περιφέρεια καί στό Ἐπιμελητήριο. Σ’ αὐτήν προτείνεται νά ὑλοποιηθεῖ ἀπό τήν Περιφερειακή Ἑνότητα Μεσσηνίας, μία πρώτη καταγραφή, ἀποτύπωση καί κατάστρωση τῶν διαφόρων θρησκευτικῶν μνημείων (ἔντυπα καί ἠλεκτρονικά), μέ ἠλεκτρονικούς χάρτες προορισμῶν καί στήν συνέχεια μέ τήν δημιουργία χώρων ἠλεκτρονικῆς πλοήγησης, ἡ «δημιουργία» ἠλεκτρονικῶν ἀρχαιολογικῶν πάρκων. Τό ἴδιο θά πρέπει να ἐφαρμοστεῖ καί γιά τίς ὃμορες περιοχές Λακωνίας, Μάνης καί Κυπαρισσίας.
Δυστυχῶς στό σημεῖο αὐτό βρισκόμαστε σέ ἀρκετά ἐμβρυϊκό στάδιο, ἐνῶ ὁ προσκυνηματικός τουρισμός, συνεχίζει νά λειτουργεῖ ἀνοδιοργάνωτα, μέ προσωπικές πρωτοβουλίες, καί μέ κίνητρο τήν ἐκμετάλλευση τῆς θρησκευτικότητας τῶν πιστῶν, οἱ ὁποῖοι, εἴτε ἐκ παραδόσεως, εἴτε λόγῳ εὐσεβείας, συμμετέχουν προσκυνηματικά τόσο στό παμμεσσηνιακό προσκύνημα τῆς Ὑπαπαντῆς τοῦ Κυρίου, ὅσο καί στίς ἑορτές τῶν ἱερῶν μονῶν Βουλκάνου καί Δημιόβης, Παναγίας Ἐλεήστριας Κορώνης κ. ἄ., γύρω ἀπό τίς ὁποῖες ἀναπτύσσονται καί ἄλλες τοπικές λαϊκές πανηγύρεις, ἤθη καί ἔθιμα καί ἐνισχύεται προσωρινά καί ἐπιπόλαια ἡ τοπική οἰκονομία. Ἀρκεῖ ὅμως αὐτό;
Τά στοιχεῖα αὐτά θεωρῶ ὅτι μᾶς δίνουν τήν εὐκαιρία νά σκεφθοῦμε, μέ περισσότερη σοβαρότητα καί ὀργάνωση γιά ἕναν μακροπρόθεσμο σχεδιασμό προβολῆς καί ἀνάδειξης τῶν θρησκευτικῶν μνημείων, πάντοτε ὅμως μέσα στό πλαίσιο πού περιγράψαμε παραπάνω καί μέ βάση τίς ἀρχές καί τίς προϋποθέσεις πού τονίσαμε. Σ’ αὐτή τήν μακροπρόθεσμη ὀργανωτική μελέτη καί τόν σχεδιασμό εἶναι σημαντικό νά λάβουμε ὑπόψη μας τήν διασπορά καί τήν πολλαπλότητα τῶν μνημείων, πρόβλημα τό ὁποῖο πρέπει ἐπίσης νά ἀντιμετωπιστεῖ συστηματικά. Μέ βάση λοιπόν ὅλων τῶν παραπάνω, προτείνω:
α) Τήν μελέτη προβολῆς καί ἀνάπτυξης τῶν θρησκευτικῶν μνημείων, μέ βάση τούς μεγάλους μεσσηνιακούς ὁδικούς ἄξονες: Τσακώνα-Καλαμάτα, Καλαμάτα-Ριζόμυλος-Πύλος, Καλαμάτα-Γύθειο, Τσακώνα-Καλό Νερό-Κυπαρισσία, Ἀθήναιον-Λακωνία, ὥστε σέ συνεργασία μέ τήν τοπική Ἐκκλησία καί τήν Ἐφορεία Ἀρχαιοτήτων, νά ἀποτελέσει μία πρόταση δημιουργίας τουριστικῶν διαδρομῶν, μέ στόχο τήν προβολή καί ἐπισκεψιμότητα, ὄχι μόνο τῶν θρησκευτικῶν μνημείων ἀλλά καί τῶν λοιπῶν μνημείων πολιτισμοῦ, ἀφοῦ σέ πολλά ἀπό αὐτά ἀποτυπώνεται καί μία χρονολογική μνημειακή διαστρωμάτωση, ἀκόμη καί ὡς πρός τήν ἀνάδειξη τῆς συνέχειας μιᾶς θρησκευτικότητας (βλ. Ἀρχαία Μεσσήνη). Μέ τήν παροῦσα προβολή ἐπιτυγχάνεται ἡ συνδυασμένη καί ὀργανωμένη μετακίνηση τῶν ἐπισκεπτῶν στήν εὐρύτερη περιοχή, μέ ὀφέλη οἰκονομικά καί ἄλλα.
β) Τήν δημιουργία ἀρχαιολογικῶν πάρκων, ὅπου θά ἀναδεικνύονται κατά γεωγραφικές συντεταγμένες τά θρησκευτικά μνημεῖα κάθε περιοχῆς. Ἡ ἐμπειρία τῆς δομῆς καί λειτουργίας αὐτῶν τῶν ἀρχαιολογικῶν πάρκων ὑφίσταται ἤδη στό ἐξωτερικό, ἀρκεῖ νά τήν ἐκμεταλλευθοῦμε ἀποδοτικά.
γ) Τήν δημιουργία κατάλληλων ἠλεκτρονικῶν ὑποδομῶν γιά τή σωστή καί ὀργανωμένη προβολή, κυρίως στήν παγκόσμια κοινότητα, τῶν τοπικῶν ἐκκλησιαστικῶν μνημείων, μέσῳ τῶν νέων ψηφιακῶν τεχνολογιῶν (π.χ. εἰκονική ἀναπαράσταση), καί τῆς ὑπέρβασης τῶν ἁπλῶν παραδοσιακῶν τρόπων προβολῆς, ὅπως Ἐκθέσεις, Παρουσιάσεις, Προβολές video ἤ CDS κ. ἄ.
δ) Τέλος τό θέμα τό ὁποῖο θά πρέπει νά ἀπασχολήσει σοβαρά τούς τοπικούς φορεῖς εἶναι ἡ δυνατότητα καί ἡ ἐπιλογή ἑνός τρόπου, μέσα ἀπό τόν ὁποῖον θά ἀναδειχθοῦν οἱ ἐπιδιώξεις μας.
Ἀπαιτεῖται δηλαδή ἡ διαμόρφωση ἑνός ἀξιόπιστου καί παραγωγικοῦ χάρτου συνολικῆς τουριστικῆς ἀνάπτυξης, ἑνός master plan, στά ὅρια κάθε Περιφερειακῆς Ἑνότητας, στό ὁποῖο θά συμπεριληφθεῖ καί ὁ θρησκευτικός τουρισμός, ὅπου ἡ συμβολή τῆς τοπικῆς Ἐκκλησίας μπορεῖ νά ἀποδειχθεῖ ἀπαραίτητη, κυρίως γιά την ἀξιοποίηση τῶν θρησκευτικῶν μνημείων (χαρακτηριστικό ἀρνητικό παράδειγμα ἡ ἀποκατάσταση τοῦ Ἀνδρομονάστηρου).
Ἡ Μεσσηνία μπορεῖ ἐπίσης νά ἀναπτυχθεῖ τουριστικά γιά 12 μῆνες τόν χρόνο, στό πλαίσιο τοῦ θρησκευτικοῦ τουρισμοῦ, στήν βάση τῆς ἑορτῆς τῆς Ὑπαπαντῆς. Ἐπιδίωξή μας δέν μπορεῖ νά εἶναι ἡ διατήρηση μιᾶς παραδοσιακῆς ἐμποροπανήγυρης δύο ἡμερῶν, περιστασιακής, ἡ ὁποία δέν συμβάλλει στό τοπικό ἐμπόριο ἀλλά ἐνισχύει τό παρεμπόριο καί τήν παραοικονομία. Χρειάζεται μία ἐτήσια ἀνάπτυξη τῆς ἐπισκεψιμότητας τῆς πόλης καί μέ σημεῖο ἀναφορᾶς τόν ναό καί τό προσκύνημα τῆς Εἰκόνος τῆς Ὑπαπαντῆς.
δ) Μέ σημεῖο ἀναφορᾶς τά ἴδια τά θρησκευτικά μνημεῖα μπορεῖ νά ἀναπτυχθεῖ ὁ ἀγροτοτουρισμός, μέ τήν καλλιέργεια καί τήν προβολή πρότυπων καί βιολογικῶν γεωργικῶν προϊόντων ἤ καί ἡ κτηνοτροφία, σέ γειτνιάζουσες ἐκτάσεις, πρός τά μνημεῖα, τῶν ἴδιων τῶν μοναστηριακῶν καί ἐνοριακῶν ἀκινήτων ἀξιοποιούμενα γιά καλλιέργεια τῆς πρωτογενοῦς παραγωγῆς. Ὁ πρωτογενής τομέας εἶναι πλέον ὅ,τι τό καλύτερο γιά νά ἀσχοληθοῦν σήμερα οἱ κάτοικοι τῶν τοπικῶν κοινωνιῶν. Ἡ ἐκτροφή ζώων καί ἡ παραγωγή ἀγροτικῶν προϊόντων μπορεῖ νά ἀποτελέσει κίνητρο γιά τήν ἀξιοποίηση τῆς ἀκίνητης περιουσίας τῶν μοναστηριῶν καί ἐπιχειρηματικά καί μέσω αὐτῶν νά προβληθεῖ ἡ μεσογειακή διατροφή, τό ἐλαιόλαδο, ἡ σταφίδα, τά σύκα, τό κρασί, προϊόντα τά ὁποῖα προέρχονται ἀπό τήν μεσσηνιακή γῆ. Ὑποσημειώνω ὅτι τό «ἐπιχειρεῖν» δέν εἶναι ἁμαρτία. Ἁμαρτία εἶναι τό πῶς ἐφαρμόζεις τό «ἐπιχειρεῖν» καί πῶς διαχειρίζεσαι τά κέρδη ἀπό αὐτό. Ἀνάλογα μπορεῖ νά ἀναπτυχθεῖ καί ὁ συνεδριακός τουρισμός, σέ χώρους, κατάλληλα διαμορφωμένους, τῶν ἴδιων τῶν θρησκευτικῶν μνημείων, μέ ἀνάλογη βέβαια θεματολογία σεβασμοῦ τοῦ περιβάλλοντος καί τῆς λειτουργικότητας τῶν θρησκευτικῶν χώρων, ὡς ἐπίσης καί ἡ ἀξιοποίηση τῶν χώρων γιά φιλοξενία, μέ τά ἀντίστοιχα ὀφέλη.
Ἐκλεκτή ὁμήγυρη,
Θεωρῶ ὅτι ἡ Μεσσηνία μπορεῖ καί πρέπει νά γίνει τόπος προορισμοῦ κάθε μορφῆς θεματικοῦ τουρισμοῦ καί ὁπωσδήποτε καί τοῦ θρησκευτικοῦ. Ἔχει ὅλα ἐκεῖνα τά ἐχέγγυα νά ἀναπτυχθεῖ, κυρίως γιατί ἀπέφυγε κάθε μορφή τουριστικῆς ἀλλοίωσης, κι’ αὐτό γιατί κατεβλήθη προσπάθεια ἀπό τούς τοπικούς φορεῖς νά ἀναπτυχθεῖ μία ἤπια τουριστική ἀνάπτυξη, χωρίς ἐκτροπές καί ἐκφυλιστικές ἐκδηλώσεις καί ἐν ὀνόματι μιᾶς καταχρηστικῆς ἐμπορευματοποίησης.
Ἔχει ἀποδειχθεῖ, ἀπό σύγχρονες στατιστικές, ὅτι ὁ ἤπιος καί παραδοσιακός τουρισμός συμβάλλει στήν οὐσιαστική ἀναβάθμιση καί στήν ἑδραίωση ἑνός ποιοτικοῦ τουρισμοῦ, ἐνῶ ἀποτελεῖ τήν ἀφορμή γιά μία ἀκόμη ποιοτική καί τουριστική ἐξέλιξη σέ τοπικό ἀλλά καί εὐρύτερο περιφερειακό ἐπίπεδο, κυρίως ὅμως μέ γνώμονα τήν ἀνάδειξη τῶν συγκριτικῶν ἐκείνων πλεονεκτημάτων τοῦ κάθε μορφῆς θεματικοῦ τουρισμοῦ, ἀλλά καί τῶν ἰδιαιτεροτήτων τοῦ κάθε τόπου καί τῶν μνημείων. Ὁ ποιοτικός τουρισμός συμβάλλει στήν ἐπικοινωνία καί στήν ἀλληλοκατανόηση μεταξύ τῶν ἀνθρώπων μέ διαφορετική πολιτισμική ταυτότητα.
