Η νεολαία της σημερινής Ελλάδας είναι η πρώτη εδώ και πολλές δεκαετίες - τουλάχιστον από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά - που θα ζήσει χειρότερα από τους γονείς της. Η κρίση, μέσα από έναν πολύ συγκεκριμένο τρόπο αντιμετώπισης των δομικών προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας από τις κυρίαρχες ελίτ, επιφυλάσσει για ένα μεγάλο κομμάτι της νέας γενιάς στην Ελλάδα ως μόνη επιλογή καριέρας την ανεργία, με το επίσημο ποσοστό της νεανικής ανεργίας να έχει ήδη ξεπεράσει το 50% και να συνεχίζει την ανοδική του πορεία. Όποιες ελπίδες μπορούσαν να θρέψουν οι νέοι στην Ελλάδα για ανεξαρτητοποίηση και για «μια δική τους ζωή» αναβάλλονται - επ’ αόριστον. Συνεπώς, εκεί που οι προηγούμενοι μετασχηματισμοί της κοινωνίας άρχιζαν να τροποποιούν τις λεγόμενες παραδοσιακές, ιεραρχικές σχέσεις εξάρτησης μεταξύ νέων και ενηλίκων ή γονέων, οι νέοι τώρα θα συνεχίζουν να είναι εξαρτημένοι από τους ενήλικες γονείς τους. Η εξάρτηση αυτή των νέων βαθαίνει ουσιαστικά, δεδομένου ότι οι ιεραρχικές σχέσεις μεταξύ νέων και ενήλικων ή γονέων μετατρέπονται ταυτόχρονα σε ανταγωνιστικές. Οι νέοι θα πρέπει τώρα να αντιμετωπίζουν τους ενήλικες ή γονείς τους ανταγωνιστικά για τα ίδια σπάνια κοινωνικά αγαθά - όπως η εργασία και οι δυνατότητες μόρφωσης. Ωστόσο, ακόμη και μια τέτοια «ανταγωνιστικότητα σε εξάρτηση» δεν περιλαμβάνει καμία ιδιαίτερη υπόσχεση για τους νέους αν λάβουμε υπόψη μας τις εργασιακές συνθήκες που επιδεινώνονται και διευρύνουν το καθεστώς των «φτωχών εργαζόμενων» (working poor) σε ένα όλο και μεγαλύτερο κομμάτι των εργαζόμενων.
Καθώς η σχέση νεολαίας και κοινωνίας στην Ελλάδα οξύνεται, η νεολαία αναζητά τρόπους έκφρασης με φόντο τα αδιέξοδα που δημιουργούνται. Στο πλαίσιο αυτό, δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι ένα κομμάτι της νεολαίας στην Ελλάδα αναζητεί την διέξοδο στην αποδοχή εκείνων των ακροδεξιών λογικών, που χρόνια τώρα καλλιεργούνται και συνιστούν ένα μέρος της «κανονικότητας» στην αντιμετώπιση των κοινωνικών ζητημάτων στην ελληνική κοινωνία. Προηγείται, δηλαδή, η νομιμοποίηση της ανισότητας ως κοινωνική πρακτική για να μπορεί στη συνέχεια να αποτελέσει και στοιχείο αποδεκτής συγκροτημένης ακροδεξιάς πολιτικής θέσης που τη δικαιολογεί. Για ένα μέρος της νεολαίας στην Ελλάδα η αποδοχή ακροδεξιών θεωριών και πρακτικών φαντάζει μια προσιτή αλλά και «νόμιμη» διέξοδος για την αντιμετώπιση κοινωνικών ζητημάτων.
H Χ.Α., όπως και άλλες εκφάνσεις της άκρας δεξιάς στην Ελλάδα (π.χ. ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός - ΛΑ.Ο.Σ.), έρχεται να «καρπωθεί» τη σοδειά αρκετών δεκαετιών, χωρίς ωστόσο να έχει συμβάλει καθόλου στην σπορά και καλλιέργεια αυτής της σοδειάς. Η κύρια, λοιπόν, ευθύνη για τη στροφή στην άκρα δεξιά δεν μπορεί να καταγραφεί ως μαγική επιτυχία της δράσης της Χ.Α.. Αλλού πρέπει να στρέψουμε το βλέμμα μας: καταρχήν στη σταδιακή και συστηματική απαξίωση της λειτουργίας της δημοκρατίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες από τους «εντός συστήματος». Η καταλυτική κοινωνική διαδικασία πίσω από την «μαγική» άνοδο της Χ.Α. συνίσταται στη γενικευμένη αναξιοπιστία του πολιτικού συστήματος και των δημοκρατικών θεσμών, καθώς και την συστηματική κατάλυση σημαντικών θεσμών της από τις πολιτικές ελίτ. Παράλληλα καταλυτικό ρόλο για την άνοδο της Χ.Α. έπαιξε η έλλειψη ενός άλλου ισχυρού πολιτικού πόλου που θα μπορούσε να αντισταθμίσει μια στροφή προς την άκρα δεξιά.
Η άνοδος της Χ.Α. ωστόσο ούτε ξαφνικά προέκυψε ούτε επιβλήθηκε στην ελληνική κοινωνία. Τέτοιου είδους πρόχειρες αντιλήψεις - όσο προσφιλείς και να είναι - συμβάλλουν αφενός στη μυθοποίηση της Χ.Α. και των δυνατοτήτων της πολιτικής της δράσης. Αφετέρου απαλλάσσουν την υπόλοιπη, δημοκρατική κοινωνία από τις ευθύνες της για την κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας. Και ακριβώς αυτή η λειτουργία του μύθου αυτού, η ασυλία.
Ωστόσο, δεν πρέπει επ’ ουδενί να υποτιμούμε την επικινδυνότητα της πρόσφατης εκλογικής ανόδου και της δημοτικότητας της Χ.Α. Η Χ.Α. αποτελεί αυτή τη στιγμή το βασικό εκφραστή του απενοχοποιημένου εκφασισμού μιας μερίδας των πολιτών της χώρας. Η επικινδυνότητα της συνίσταται κυρίως σε δύο σημεία: πρώτον, εγκυμονεί κινδύνους τόσο για την ίδια τη ζωή όσο και για την ποιότητα ζωής πολλών ανθρώπων που βιώνουν καθημερινά τη φασιστική βία και τρομοκρατία και δεύτερον, εγκυμονεί κινδύνους για την ίδια τη δημοκρατία στην Ελλάδα, καθώς δεν αποτελεί ένα αθώο παροδικό ξέσπασμα κάποιων πολιτών απέναντι στην κρίση, αλλά δύναται να αποτελέσει ένα είδος επόμενου βήματος στην αποδοχή, καθιέρωση και νομιμοποίηση των ακροδεξιών πρακτικών και λογικών.
Ριζοσπαστικός κορφορμισμός της άκρας δεξιάς
Η άκρα δεξιά - όπως σε όλη την Ευρώπη, έτσι και στην Ελλάδα - δεν αποτελεί ούτε έναν διάττοντα αστέρα στο πολιτικό στερέωμα ούτε ένα μονοδιάστατο κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο. Η πολυπλοκότητά του εκφράζεται τόσο στις επιλεγμένες μορφές οργάνωσης και πολιτικής δράσης, όσο και στην ιδεολογική θεμελίωση αυτών των μορφών οργάνωσης και δράσης. Ακόμη και η ονομασία ως «άκρα δεξιά» αποτελεί ενίοτε μέρος του παιχνιδιού. Έτσι, για παράδειγμα, στην Ελλάδα και ο ίδιος ο πολιτικός χώρος αυτός αρέσκεται περισσότερο στον χαρακτηρισμό «ριζοσπαστική δεξιά», καθώς παραπέμπει σε θετικότερους πολιτικούς συνειρμούς από ό,τι το επίθετο «άκρα» (βλ. για παράδειγμα Κολοβός 2005).
Η άκρα δεξιά σε όλη την Ευρώπη - αλλά και στην Ελλάδα - δεν φημίζεται για την πλούσια θεματολογία και τις πρωτότυπες πολιτικές θέσεις και προτάσεις της. Δεν επιδεικνύει κάποια ιδιαίτερη πολιτική φαντασία ή εξυπνάδα και αυτό λόγω του ότι μπορεί να στηριχτεί στη γενικότερη κοινωνική δυναμική του μετασχηματισμού των κοινωνιών μας. Ελλείψει θεμάτων και εχθρών, πειραματίζεται, αυτοσχεδιάζει, προσπαθεί σε όλη την Ευρώπη εδώ και περίπου 30 χρόνια να ανακαλύψει και να προβάλει θέματα που μπορούν να λειτουργήσουν ως κόμβοι συσπείρωσης και ως διακριτά σημεία και θέματα φαινομενικής αντίθεσης και διαφοροποίησης από το κυρίαρχο πολιτικό σύστημα. Ωστόσο, μια σειρά από πολιτικές αρχές του πρόσφατου οικονομικού, κοινωνικού και πολιτικού μετασχηματισμού μπορούν να γίνουν αποδεκτές από την άκρα δεξιά, καθότι είναι συμβατές με τις πολιτικές της αξίες. Σε αυτό το πλαίσιο, η άκρα δεξιά συμπυκνώνει και ενώνει σε πολιτικό πρόταγμα ευρύτερα αποδεκτές αξιακές θέσεις που ετοιμάζονται από καιρό και υιοθετούνται από ένα ευρύτερο πολιτικό φάσμα.
Στάσεις της νεολαίας απέναντι σε μετανάστες
Στις διάφορες έρευνες για τη νεολαία οι στάσεις και οι απόψεις των νέων απέναντι στους μετανάστες κινούνται στις παρυφές του ρατσισμού. Φαίνεται ότι οι πρακτικές της ελληνικής κοινωνίας απέναντι στους μετανάστες και τις μετανάστριες διαποτίζουν σε σημαντικό βαθμό την σκέψη και τις στάσεις της νεολαίας απέναντι «στους ξένους», ακόμη κι όταν πρόκειται για γείτονες, συμμαθητές ή ακόμη και φίλοι ή τους ίδιους τους γονείς τους.
Χαρακτηριστικά αξίζει να αναφέρουμε εδώ τα αποτελέσματα δύο ερευνών. Από τα δεδομένα της Social European Survey προκύπτουν μια σειρά από σταθερά ρατσιστικές αντιλήψεις απέναντι στους μετανάστες κατά την τελευταία δεκαετία: στις τέσσερις φάσεις της έρευνας, στις οποίες συμμετείχε η Ελλάδα από το 2002 ως το 2010, πάνω από το 50% των νέων έως 30 ετών συμφωνούσε με τη δήλωση ότι «η πολιτιστική ζωή στη χώρα υποβαθμίζεται εξαιτίας των μεταναστών». Παράλληλα καταγράφεται ένα ανοδικό ποσοστό περίπου 30% που δήλωνε ότι η υποβάθμιση αυτή είναι πολύ σοβαρή: το 31,4% το 2002, το 29,6% το 2004, το 29,9% το 2008 και το 34,3% το 2010. Επίσης, πάνω από το 50% δήλωνε ότι οι μετανάστες καθιστούν τη χώρα «χειρότερο μέρος για να ζει κανείς» παρά «καλύτερο»: το 57,3% το 2002, το 55,4% το 2004, το 60,1% το 2008 και το 67,2% το 2010.
Η πιο πρόσφατη διεθνής έρευνα του International Association for the Evaluation of Educational Achievement (ΙΕΑ) για την εκπαίδευση στην ιδιότητα του πολίτη (ICCS, 2009) καταγράφει τις ρατσιστικές αντιλήψεις που εκφράζει ένα σημαντικό ποσοτικά κομμάτι των μαθητών απέναντι στους «ξένους» στην Ελλάδα: ενώ στην πλειονότητά τους (σε ποσοστά πάνω από 80% στις ανάλογες ερωτήσεις) συμφωνούν με την κινητικότητα στις χώρες της Ευρώπης, όταν το ερώτημα αφορά την εγκατάσταση εργαζομένων από την Ευρώπη και έξω από αυτή στη δική τους χώρα, επιδεικνύουν μεγαλύτερη εσωστρέφεια και τα αντίστοιχα ποσοστά πέφτουν μέχρι και στο 60%.
Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε ότι είναι απαραίτητο να διερευνηθούν οι στάσεις των νέων απέναντι και σε άλλες κοινωνικές ομάδες που βιώνουν απαξιωτική αντιμετώπιση μέσα στην ελληνική κοινωνία. Πρόκειται για όλες εκείνες τις ομάδες, οι οποίες αποτελούν άλλα πιθανά θύματα, άλλες ομάδες στόχου της ελληνικής άκρας δεξιάς, όπως ομοφυλόφιλοι, Ρομά, άτομα με αναπηρία, θρησκευτικές ομάδες.
Στοιχεία από Friedrich Erbert Stiftung
