Η ιστορία της πόλης είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με εκείνη του κάστρου της, που αποτελεί σήμερα ένα από τα σημαντικότερα σωζόμενα οχυρωματικά σύνολα της Μεσογείου. Ο διαχρονικά κομβικός ρόλος αυτής της πόλης πιστοποιείται από την πληθώρα των σχετικών ιστορικών τεκμηρίων και των αρχαιολογικών καταλοίπων, η μελέτη των οποίων αποκαλύπτει συνεχώς νέες πτυχές της ιστορίας της.
Ο τόμος, περιέχει τα πρακτικά διημερίδας (Μεθώνη, 16-17 Μαΐου 2015) που οργανώθηκε από το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών / EIE και τον Σύλλογο Φίλων Κάστρου Μεθώνης, με στόχο να διερευνηθούν όψεις της ιστορίας και της αρχαιολογίας της πόλης και της ενδοχώρας της από την Προϊστορική Εποχή έως και την ίδρυση του Νεοελληνικού Κράτους. Οι συνεισφορές παρουσιάζουν τα πορίσματα από ποικίλα ερευνητικά πεδία, αναθεωρώντας και εμπλουτίζοντας την ιστορία και την αρχαιολογία της Μεθώνης και της ευρύτερης περιοχής της σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Επιμελήτρια της έκδοσης είναι η Αγγελική Πανοπούλου.
ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΤΗΚΕ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ
Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε με επιτυχία στο αμφιθέατρο «Λεωνίδας Ζέρβας» του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών τον περασμένο Ιούνιο και ήταν η πρώτη εκδήλωση του ΣΦΚΜ για το 2023. Θα ακολουθήσουν αρκετές ακόμα οι οποίες θα πραγματοποιηθούν στη Μεθώνη. Παρέστησαν μέλη και φίλοι του συλλόγου, ερευνήτριες και ερευνητές του Ε.Ι.Ε., η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου Σπηλιωτοπούλου, Πατρών κ. Σταύρος Μαμαλούκος, ο τ. δήμαρχος Πύλου Νέστορος και γραμματέας της ΚΕΔΕ κ. Δημ. Καφαντάρης και ο πρόεδρος του Μανιατακείου Ιδρύματος κ. Δημήτριος Μανιατάκης. Μηνύματα για την επιτυχία της εκδήλωσης απέστειλαν ο βουλευτής Αλ. Χαρίτσης και ο αντιπεριφερειάρχης Πελοποννήσου Χρ. Λαμπρόπουλος.
Την εκδήλωση τίμησε με την παρουσία του ο καθηγητής και Ακαδημαϊκός Σταμάτης Κριμιζής. Ο καθηγητής Αριστείδης Χατζής, ομιλητής επίσης της παρουσίασης του βιβλίου δεν μπόρεσε να είναι παρών λόγω ασθένειας.
Η κ. Χατζηιωάννου στην ομιλία της ανέπτυξε τις σκέψεις της με αφορμή την έκδοση του τόμου.
«Οι 16 προσεγγίσεις που περιλαμβάνονται στον τόμο που παρουσιάζουμε απόψε συνθέτουν ένα πολύχρωμο μωσαϊκό, όλες μαζί και η καθεμιά χωριστά μας βοηθούν να κατανοήσουμε ειδικά, αλλά και ευρύτερα την ιστορία της Μεθώνης.
Έγκριτοι μελετητές προσεγγίζουν την ιστορία μιας μικρής σημαντικής νησίδας στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο, με στόχο την ανανέωση της σχετικής ιστοριογραφίας μέσα από νέο τεκμηριωτικό υλικό και νέες ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Η κ. Αγγελική Πανοπούλου ακάματη ερευνήτρια του ΤΒΕ/ΙΙΕ ανέλαβε την επιστημονική επιμέλεια του τόμου. Από τα 16 άρθρα τα 7 έχουν γραφτεί εξ ολοκλήρου ή εξ ημισείας από ερευνητές και ερευνήτριες του ΙΙΕ. Και θα ήθελα να τους ευχαριστήσω για τη συμμετοχή τους μαζί με τους υπόλοιπους επιστήμονες και συντελεστές του τόμου, και βέβαια να ευχαριστήσω τον δραστήριο Σύλλογο Φίλων Κάστρου Μεθώνης (με πρόεδρο τον κ. Αντώνη Τσιρίγο). Όλοι οι συγγραφείς του τόμου κατέθεσαν άρτιες επιστημονικές μελέτες γιατί πίστεψαν και πιστεύουν, φαντάζομαι, στην αξία της τοπικής ιστορίας, αλλά και στη σημασία μιας ιστοριογραφικής προσέγγισης που μπορεί να συνομιλήσει και να εμπλουτίσει τη γενική οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική ιστορία της Μεσογείου.
Στο ΙΙΕ το ενδιαφέρον μας για την οικονομική και κοινωνική ιστορία σε όλες τις χρονικές περιόδους από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, τη νεότερη εποχή, είναι αποδεδειγμένο με τις δημοσιεύσεις και τα συνέδρια που έχουμε οργανώσει και συνδιοργανώσει.
Ο γάλλος ιστορικός της Μεσογείου, Φερνάν Μπρωντέλ έχει αναδείξει τον εμπορικό καπιταλισμό όχι μόνο σαν μια φάση στην εξέλιξη του κεφαλαίου, αλλά μια μεσογειακή φάση που έχει χαρακτηρίσει ολόκληρες γεωγραφικές περιοχές της Μεσογείου, και βέβαια την Αδριατική, το Ιόνιο, το Αιγαίο, ως οικονομικά σύστηματα, το καθένα σαν μια μικροζώνη, στην οποία μπορούμε να μελετήσουμε τα χαρακτηριστικά του εμπορικού καπιταλισμού. Ολόκληρη η περιοχή της Αδριατικής και του Ιόνιου σημαδεύτηκε πάντοτε από τη συχνή μετακίνηση και τη μετανάστευση ανθρώπων και από τις δύο πλευρές. Ένα κεντρικό ζήτημα είναι η σύνδεση της περιοχής με το γεωγραφικό σύστημα της Αδριατικής που στην περίπτωση της δυτικής Πελοποννήσου σχετίζεται με τις σχέσεις της με τη βενετική αυτοκρατορία από τον 13ο αιώνα (Συνθήκη Σαπιέντζας 1209) και συνακόλουθα με τον γειτονικό γεωγραφικά κόσμο της ιταλικής χερσονήσου. Θα ξεκινήσουμε με τη βεβαιωμένη διαπίστωση ότι η βενετική παρουσία στη δυτική Πελοπόννησο δημιούργησε τις προϋποθέσεις για επάλληλα συστήματα επικοινωνίας για πολλούς αιώνες και με άλλα κέντρα της Αδριατικής και της Μεσογείου πέρα από τη Βενετία. Και να αναφέρουμε εδώ χαρακτηριστικά την εποίκιση της Κεφαλονιάς μετά τον τρίτο βενετοτουρκικό πόλεμο (1540) και από κατοίκους της Μεθώνης.
Η Μεθώνη συγκροτεί ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον γεωγραφικό παράδειγμα. Η ίδια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως νησιωτική πόλη, αφού το υπό βενετική κατοχή διαμέρισμα (τεριτόριο) της Μεθώνης (48-83 οικισμοί) παρουσιάζει χαρακτηριστικά ενός νησιού, η πόλη είναι στραμμένη στη θάλασσα. Και η θάλασσα ορίζει τον βαθμό συνδεσιμότητας ή αποκοπής της περιοχής. Η γεωγραφική θέση της Μεθώνης επιτρέπει την ένταξη της στο σύστημα των ανταλλαγών της Αδριατικής ξεκινώντας από τη βενετική κατοχή της περιοχής. Οι βενετικές αποικίες του ελληνικού χώρου, Κρήτη, Κυκλάδες, Μεθώνη- Κορώνη, Επτάνησα, Εύβοια από τον 13ο-18ο αι συνθέτουν σημαντικά γεωγραφικά συστήματα για την κατανόηση της οικονομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής ιστορίας της ανατολικής Μεσογείου. Μονάδες συγκρίσιμες μεταξύ τους που αναδεικνύουν και προβλήματα ερμηνείας της επεκτατικής πολιτικής της πόλης-κράτους στην Αδριατική, της Βενετίας. Η περιοχή της Μεθώνης διατήρησε την ιδιαιτερότητά της, φτάνει να θυμηθούμε έναν ιδιαίτερο φόρο της περιοχής το «zovaticum». Έναν φόρο που είχε επιβληθεί τον 14ο και 15ο αιώνα στη Μεθώνη και την Κορώνη. Παρά την ετυμολογική προέλευση της λέξης και την αρχική της σύνδεση πιθανότατα με τους κατόχους ζευγών αροτήρων βοδιών, φαίνεται ότι στην πορεία ο φόρος μετατράπηκε σε έγγειο και προσωπικό.
Οι χρονολογικές απαρχές μερικών οικισμών στη νοτιοδυτική Πελοπόννησο χάνονται στα βάθη των αιώνων. Η στρατηγική θέση της Μεθώνης αναδεικνύεται έμμεσα ή άμεσα σε όλες τις μελέτες του τόμου, από την αρχαιότητα, στη βυζαντινή, στη βενετική και στην οθωμανική περίοδο. Μετά το τέλος της Ενετοκρατίας όμως μετατοπίζεται το κέντρο βάρους από οικισμούς που εξυπηρετούσαν την ασφάλεια και τον ανεφοδιασμό του βενετικού εμπορίου και παλιότερα την ασφάλεια των βυζαντινών οικισμών. Στον τόμο διαβάζουμε ότι πόλη της Μεθώνης επιβίωσε από υποθαλάσσιους σεισμούς (τσουνάμι), πολεμικές επιχειρήσεις, λιμούς και λοιμούς. Η πόλη της Μεθώνης επιβίωσε και ανασυγκροτήθηκε κάτω από διαφορετικές ξένες κυριαρχίες, ανέδειξε τοπικούς αγίους, έθρεψε ανθρώπινα πάθη, υποδέχθηκε Χιώτες επήλυδες, γνώρισε τη συνύπαρξη με Λατίνους έποικους. Το μνημειώδες οχυρωματικό σύμπλεγμα της Μεθώνης κατασκευαζόταν και επισκευαζόταν διαχρονικά από την αρχαιότητα μέχρι και την οθωμανική περίοδο. Η ιστορία του κάστρου της Μεθώνης, της Κορώνης, του Νεοκάστρου ακολούθησε παρόμοιες διαδρομές. Το Κάστρο της Μεθώνης έγινε το ορμητήριο του Ιμπραήμ και των Αιγυπτίων το 1825 που στόχευσαν στην κατάπνιξη της ελληνικής επανάστασης και την υποδούλωση των κατοίκων. Να θυμίσω ότι με αφορμή την επέτειο των 200 χρόνων από την ελληνική επανάσταση είχαμε δρομολογήσει μια ερευνητική πρόταση στο ΙΙΕ που συνδύαζε τη Μεθώνη και την Καρύταινα, Το Κάστρο της Καρύταινας ως βάση του Θ. Κολοκοτρώνη, και πάλι με τον Σύλλογο Φίλων Κάστρου Μεθώνης και τον άλλο δυναμικό σύλλογο της Καρύταινας, ο «Θ. Κολοκοτρώνης». Τελειώνοντας, θα ήθελα να θέσω ένα ερώτημα: Τι απέγινε η Μεθώνη στο νεοελληνικό κράτος; Κατά τη γνώμη μου, ορθά δεν τίθεται σε αυτόν τον τόμο γιατί θα χρειαζόταν ακόμη ένας. Η μικρή Μεθώνη, αστικό κέντρο στο νοτιοδυτικό άκρο της Πελοποννήσου, σταθμός στους θαλάσσιους δρόμους προς την Κωνσταντινούπολη και τους Άγιους Τόπους, εμπορικό λιμάνι, με πληθυσμό που άγγιζε τους 1.000-2.500 κατοίκους στον 17ο αιώνα, γνώρισε την παρακμή από το 1828 και πάντως μετά την επέλαση του Ιμπραήμ. Ούτε το επιστημονικό ενδιαφέρον της γαλλικής αποστολής, ούτε η επίσκεψη του Καποδίστρια εκεί μπορούσε να αλλάξει την τύχη της Μεθώνης. Το νεοελληνικό κράτος είχε άλλο γεωγραφικό προσανατολισμό και άλλες οικονομικές και πολιτικές προτεραιότητες. Η Μεθώνη μαζί με τις άλλες βενετοκρατούμενες περιοχές της Πελοποννήσου έχασαν τη στρατηγική τους σημασία και την τοπική οικονομία τους. Το άστρο της γειτονικής νεοελληνικής Καλαμάτας είχε αρχίσει να ανατέλλει πλέον. Σήμερα ο πολιτιστικός τουρισμός που στηρίζεται στην ιστορική και αρχαιολογική γνώση φαίνεται να υπόσχεται το μέλλον της Μεθώνης και αυτό είναι ένα θέμα που άξιζε να συζητηθεί.
Η δεύτερη ομιλήτρια κ. Στεργιώτη αναφέρθηκε στη σταδιακή διαμόρφωση της καστροπολιτείας, κυρίως κατά τη διάρκεια της βενετοκρατίας, και στην ανάγκη να συνεχιστεί η αρχαιολογική έρευνα (χερσαίο και ενάλια).
Περιγραφές της Μεθώνης
- Οχυρωμένος οικισμός – πόλη – λιμάνι της Μεθώνης, υπήρξε πάντα στρατηγικός προορισμός, μια θέση με εξαιρετική γεωστρατηγική σημασία, γι’ αυτό και με πολυκύμαντη ιστορία, από την αρχαιότητα έως και τους νεότερους χρόνους.
- Ενα λιμάνι κλειδί.
- Διαχρονικός σταθμός των θαλάσσιων διαδρομών, από την Αδριατική και την κεντρική Μεσόγειο προς το Αιγαίο, τη Μαύρη θάλασσα και την ανατολική Μεσόγειο και τα λιμάνια της Μέσης Ανατολής. Είναι μερικοί μόνο από τους χαρακτηρισμούς που συνάντησα διαβάζοντας τις μελέτες που περιλαμβάνονται στον τόμο του συνεδρίου και σχεδόν σε όλες τις ιστορικές περιόδους, αρχαιότητα, βυζαντινή περίοδος, ιδιαίτερα στα χρόνια του Ιουστινιανού, λατινοκρατία ιδιαίτερα στα χρόνια της βενετοκρατίας, με τη φθορά του χρόνου να τη σημαδεύει στα νεότερα χρόνια.
Οι επιθέσεις που δέχθηκε η καστροπολιτεία της Μεθώνης συνεχείς, από τους μέσους βυζαντινούς χρόνους, την περίοδο των σταυροφοριών, ναυμαχίες, πολιορκίες πολλοί θέλησαν να την κατακτήσουν, αρκετοί το κατάφεραν. Γεγονότα που άφησαν τα ίχνη τους στο χώρο της Μεθώνης, μέσα και έξω από το κάστρο.
Εξαιτίας της ενασχόλησής μου στο Υπουργείο Πολιτισμού, συνοδοιπόρος με άλλες αρμόδιες Εφορείες, αλλά και με το πεδίο της επιστημονικής έρευνάς μου (κάστρα, βενετοκρατία, αρχεία Βενετίας, μελέτη αρχειακού, τεχνικού υλικού, καταλαβαίνω πόσο επίπονο είναι το έργο της έρευνας και ανάδειξης μνημειακών χώρων όπως είναι ο οχυρωμένος οικισμός της Μεθώνης.
Οι αρχαιολογικές έρευνες σε όλον τον χώρο της καστροπολιτείας δεν γνωρίζω αν είναι ολοκληρωμένες. Έχουν δώσει όμως μέχρι στιγμής αξιολογότατα ευρήματα, συμπληρώνοντας τις ψηφίδες της ιστορίας του τόπου. Τα προβλήματα σε κάστρα – πόλεις με μεγάλη έκταση όπως και η Μεθώνη είναι πολλά, γιατί απαιτούν χρόνο, χρήμα, προσωπικό επιστημονικό και άλλη τεχνική υποδομή. Βλέπω όμως ότι έχουν γίνει βήματα σε αυτήν την κατεύθυνση.
Σημαντικά είναι τα άρθρα των αρχαιολόγων της Εφορείας, που δείχνουν πόσους δρόμους μπορούν να ανοίξουν οι σχετικές έρευνες και με τις εργασίες αποκατάστασης σημαντικών, καίριων τμημάτων του οχυρού περιβόλου. Πόσο πολύτιμη είναι η επί τόπου έρευνα, όχι μόνο η αρχαιολογική, αλλά και η αρχιτεκτονική – οικοδομική. Αν δε συνδυασθεί και με αρχειακή έρευνα - πρωτότυπες πηγές τότε το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό. Είναι σημαντικό επίσης που δημοσιεύονται μελέτες βασισμένες σε αρχειακό υλικό από βενετικά αρχεία του 13ου, 14ου και 15ου αιώνα, όταν η γλώσσα ήταν ακόμη η παλαιοβενετική, όχι τα κανονικά ιταλικά (που καθιερώθηκαν στη σύνταξη των εγγράφων από το 1ο μισό του 16ου αι. και προς τα μέσα του). Πολύ σημαντικά είναι τα στοιχεία που παρουσιάζονται για τη 2η Βενετική περίοδο (1686 – 1715), από τις πλέον σημαντικές της ιστορίας της Μεθώνης, ίσως γιατί υπάρχει πλούσιο αρχειακό υλικό· κτηματολογικά, διοικητικά, εξαιρετικής ακρίβειας, που θα τα ζήλευαν και σύγχρονες καταγραφές. Και φαίνεται σε αντίστοιχα άρθρα- μελέτες που δημοσιεύονται σε αυτόν τον τόμο. Φτάνοντας στον 19ο αιώνα, η Μεθώνη πλέον είναι ένας ερειπωμένος οικισμός. Σημαντικά είναι τα στοιχεία που καταγράφονται από τη γαλλική αποστολή, μετά την αποχώρηση των δυνάμεων του Ιμπραήμ: τοπογραφικές αποτυπώσεις, κτισμάτων, κτιρίων κτλ.
Τέλος οι αναφορές για τις ενάλιες αρχαιότητες και τα ευρήματα στον υποθαλάσσιο χώρο του λιμανιού, της μικρής λιμενικής λεκάνης με σημαντικά καταβυθισμένα κατάλοιπα, δείχνουν πόσο είναι απαραίτητο να ερευνηθούν πλήρως, να αναδειχθούν κατάλληλα και να συμβάλλουν και αυτά στην πλέον ολοκληρωμένη εικόνα της εξέλιξης της καστροπολιτείας της Μεθώνης στην πορεία του χρόνου».
Ακολούθησαν ερωτήσεις των παρόντων προς τις ομιλήτριες και ζωντανός διάλογος με τοποθετήσεις και προτάσεις. Ο Γ.Γ. της ΚΕΔΕ και τ. Δήμαρχος Πύλου – Νέστορος κ. Δημ. Καφαντάρης τοποθετήθηκε πολύ θετικά στην πρόταση της κ. Χατζηιωάννου αναφορικά με την σημασία του πολιτιστικού τουρισμού και διερωτήθηκε αν υπάρχει δυνατότητα αναβίωσης της καστροπολιτείας. Ο πρόεδρος του Μανιατακείου Ιδρύματος Δημ. Μανιατάκης ανέφερε το θέμα της δημιουργίας πολιτιστικών διαδρομών το οποίο μπορεί να συνδέσει τα κάστρα Πύλου – Μεθώνης – Κορώνης. Ο πρόεδρος της Ελεγκτικής Επιτροπής του συλλόγου Ν. Δημητρόπουλος έθεσε το θέμα της αντικατάστασης της πόρτας εισόδου του κάστρου ώστε να συνάδει αισθητικά με το μεσαιωνικό μνημείο. Ο καθηγητής του πανεπιστημίου Πατρών Στ. Μαμαλούκος, συνεργάτης του Πολυτεχνείου Κρήτης που έχει αναλάβει την εκπόνηση της μελέτης αποκατάστασης της ακρόπολης του κάστρου, έθεσε διάφορα θέματα σχετικά με την ανάγκη εκτεταμένων σωστικών παρεμβάσεων. Η μελέτη αποκατάστασης της ακρόπολης Θα παραδοθεί το Μάρτιο 2024. Η καθηγήτρια του πανεπιστημίου Πελοποννήσου Ιωάννα Σπηλιοπoύλου τόνισε το γεγονός ότι το κάστρο έχει μεγάλη επισκεψιμότητα (τη μεγαλύτερη από όλα τα κάστρα της Πελοποννήσου) και ότι είναι σημαντικό να γίνει ο νέος δρόμος Καλαμάτα - Μεθώνη. Ανέφερε ότι υπάρχει δυνατότητα ανάθεσης διδακτορικών διατριβών με θέματα σχετικά με τη Διαχείριση και ανάδειξη πολιτισμικών αγαθών και περιβάλλοντος. Τόνισε τέλος την ανάγκη για ανασκαφικές εργασίες μέσα στο κάστρο.
ΜΕΘΩΝΗ - ΠΟΡΕΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ
“Μεθώνη. Πορεία στους αιώνες” είναι ο τίτλος του λευκώματος η έκδοση του οποίου πραγματοποιήθηκε με την αρωγή της οικογένειας του γραμματέα του Συλλόγου Φίλων Κάστρου Μεθώνης Διονυσίου Κριάρη - Ματούλας Πετσάλη. Περιέχει υλικό πλούσιο και ποικιλόμορφο και αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την ιστορία του χώρου, την κοινωνική ζωή και τους ανθρώπους. Αποτελείται από πέντε ενότητες: Μνημεία και αρχαιολογικοί χώροι. Ο χώρος και οι άνθρωποι/σχέδια και εικόνες. Ο χώρος και οι άνθρωποι/φωτογραφίες, Εκκλησίες και εξωκλήσια. Ππαράρτημα/πίνακες και σχέδια.
Η έκδοση του ιστορικού/εικονογραφικού λευκώματος της Μεθώνης Μεσσηνίας εντάσσεται στον γενικότερο σκοπό του συλλόγου για την προστασία και την ανάδειξη του πολιτισμικού πλούτου της ευρύτερης περιοχής και την προστασία και ανάδειξη του φυσικού κάλλους της. Ο ειδικότερος στόχος είναι η παρουσίαση της Μεθώνης, της ιστορίας της στους ντόπιους και στους επισκέπτες με σύντομα κείμενα και εικονογραφικό υλικό (γκραβούρες, σχέδια, ζωγραφικούς πίνακες και φωτογραφίες).
Το λεύκωμα κυκλοφόρησε το 2023, είναι η έκτη έντυπη έκδοση του ΣΦΚΜ κι έχει επιμεληθεί ο Αντώνης Τσιρίγος, πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων Κάστρου Μεθώνης.
